Na ovom mestu pozabavićemo se rešenjima koje nudi Nacrt Zakona o rodnoj ravnopravnosti (u daljem tekstu: Nacrt), odnosno njegovim osnovnim institutima, merama za ostvarivanje i unepređenje rodne ravnopravnosti, oblastima u kojima se te mere sprovode i sl.
Prema čl. 1. Nacrta zakonom se uređuju uslovi i način ostvarivanja i unapređivanja rodne ravnopravnosti, određuju se mere za ostvarivanje i unapređivanje rodne ravnopravnosti i obezbeđuje stvaranje jednakih mogućnosti za učešće žena i muškaraca u svim oblastima društvenog života, određuju vrste planskih akata u oblasti rodne ravnopravnosti i uređuje način izveštavanja o realizaciji planskih akata, utvrđuju obaveze organa javne vlasti i drugih lica koje se odnose na zaštitu i unapređivanje rodne ravnopravnosti, određuju oblasti u kojima se utvrđuju i preduzimaju posebne mere za ostvarivanje i unapređivanje rodne ravnopravnosti, uređuje sprečavanje i suzbijanje rodno zasnovanog nasilja i nasilja prema ženama, određuje institucionalni okvir za ostvarivanje rodne ravnopravnosti i način ostvarivanja koordinacije poslova za ostvarivanje i unapređivanje rodne ravnopravnosti, nadzor nad primenom ovog zakona, kao i druga pitanja od značaja za ostvarivanje i unapređivanje rodne ravnopravnosti.
Šta podrazumeva rodna ravnopravnost?
Rodna ravnopravnost podrazumeva ravnopravno učešće i zastupljenost žena i muškaraca u svim oblastima društvenog života, ravnopravan tretman, položaj i jednake mogućnosti za ostvarivanje prava i sloboda i korišćenje ličnih znanja i sposobnosti za razvoj društva, kao i ostvarivanje jednake koristi od rezultata rada.
Kako se ona ostvaruje?
Rodna ravnopravnost ostvaruje se, unapređuje i razvija sprečavanjem, suzbijanjem i zaštitom od rodno zasnovane diskriminacije i primenom opštih i posebnih mera u skladu sa ovim zakonom.
Svako je dužan da poštuje ravnopravnost žena i muškaraca u svim oblastima društvenog života, u skladu sa Ustavom Republike Srbije, opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava, potvrđenim međunarodnim ugovorima i zakonom, odnosno zabranu neposredne ili posredne diskriminacije po osnovu pola odnosno roda.
Šta se smatra rodno zasnovanom diskriminacijom?
Rodno zasnovana diskriminacija (u daljem tekstu: rodna diskriminacija) jeste svako razlikovanje, nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva), na otvoren ili prikriven način, u odnosu na lica ili grupe lica, kao i članove njihovih porodica ili njima bliska lica, zasnovano na polu odnosno rodu, u političkom, obrazovnom, ekonomskom, socijalnom, kulturnom, sportskom i drugim sferama društvenog života.
Rodnom diskriminacijom smatra se i nepovoljnije postupanje prema drugom licu ili grupi lica, isključivo ili uglavnom zato što su tražili, pokrenuli ili nameravali da pokrenu postupak za zaštitu od rodne diskriminacije, ponudili ili nameravali da ponude dokaze o rodnoj diskriminaciji, dali iskaz pred nadležnim organom i telom o slučaju rodne diskriminacije, upozorili javnost na slučaj takve diskriminacije ili pružili drugu vrstu podrške u pokrenutom postupku za zaštitu od rodne diskriminacije.
Rodnom diskriminacijom smatra se i uznemiravanje, seksualno uznemiravanje i seksualno ucenjivanje, rodno zasnovano nasilje i nasilje prema ženama, nejednako postupanje na osnovu trudnoće, porodiljskog odsustva, odsustva radi nege deteta, odsustva radi posebne nege deteta, kao i podsticanje drugog lica na diskriminaciju.
Ne smatraju se rodnom diskriminacijom mere za zaštitu materinstva, kao i posebna zaštita žena na radu, u skladu sa propisima kojima se uređuju radni odnosi i bezbednost i zdravlje na radu.
Ne smatraju se rodnom diskriminacijom posebne mere donete radi otklanjanja i sprečavanja nejednakog položaja žena i muškaraca i ostvarivanja jednakih mogućnosti za žene i muškarce.
Rodna diskriminacija može biti:
–Neposredna rodna diskriminacija postoji ako se lica ili grupe lica, zbog njihovog pola odnosno roda, u istoj ili sličnoj situaciji, bilo kojim aktom, radnjom ili propuštanjem, stavljaju ili su stavljeni u nepovoljniji položaj, ili bi mogli biti stavljeni u nepovoljniji položaj.
–Posredna rodna diskriminacija postoji ako, naizgled neutralna odredba, kriterijum ili praksa, lice ili grupu lica, zbog njegovog odnosno njihovog pola odnosno roda, stavlja ili bi mogla da stavi u nepovoljan položaj u poređenju sa licima koja se nalaze u istoj ili sličnoj situaciji, osim ako je to opravdano zakonitim ciljem, a sredstva za postizanje tog cilja su primerena i nužna.
Takođe, neophodno je pomenuti i teške oblike rodne diskriminacije:
– Višestruka (ukrštena) rodna diskriminacija postoji kada je lice ili grupa lica izložena diskriminaciji po osnovu pola odnosno roda i po osnovu još jednog ili više ličnih svojstava.
-Ponovljena rodna diskriminacija je diskriminacija po osnovu pola odnosno roda izvršena više puta prema istom licu ili grupi lica.
-Produžena rodna diskriminacija je diskriminacija po osnovu pola odnosno roda koja se čini u dužem vremenskom periodu prema istom licu ili grupi lica.
Šta je rodno odgovorno budžetiranje?
Rodno odgovorno budžetiranje predstavlja uvođenje principa rodne ravnopravnosti u budžetski proces, što podrazumeva rodnu analizu budžeta i restrukturiranje prihoda i rashoda sa ciljem unapređenja rodne ravnopravnosti, u skladu sa zakonom kojim se uređuje budžetski sistem.
Organi javne vlasti dužni su da vrše rodnu analizu budžeta i da prihode i rashode planiraju sa ciljem unapređenja rodne ravnopravnosti, u skladu sa zakonom kojim se uređuje budžetski sistem i princip rodne ravnopravnosti u budžetskom postupku.
Osnovni pojmovi
U skladu sa čl. 8 Nacrta pojedini izrazi upotrebljeni u ovom zakonu imaju sledeće značenje:
1) rod označava društveno određene uloge, ponašanja, aktivnosti i atribute koje dato društvo smatra prikladnim za žene i muškarce;
2) pol se odnosi na biološke karakteristike žena i muškaraca;
3) jednake mogućnosti odnose se na nepostojanje rodnih ograničenja za učešće muškaraca i žena u političkoj, ekonomskoj, kulturnoj i drugim oblastima javnog života, čime se obezbeđuje ostvarivanje njihovih prava i sloboda, kao i ravnopravno učešće u svim fazama planiranja, pripreme, donošenja i sprovođenja odluka i korišćenja njihovih rezultata, bez rodne diskriminacije;
4) rodna perspektiva odnosi se na uključivanje rodnih razlika u sve faze planiranja, pripreme, donošenja i sprovođenja javnih politika, propisa, mera i aktivnosti;
5) rodna analiza predstavlja procenjivanje posledica svake planirane aktivnosti, uključujući zakonodavstvo, javne politike i programe, po žene i muškarce, u svim oblastima i na svim nivoima;
6) rodno zasnovano nasilje je svaki oblik fizičkog, seksualnog, psihičkog, ekonomskog i socijalnog nasilja koje se vrši prema licu zbog njegove pripadnosti određenom rodu, kao i pretnje takvim delima, bez obzira na to da li se dešavaju u javnom ili privatnom životu;
7) nasilje prema ženama označava kršenje ljudskih prava i oblik diskriminacije prema ženama i predstavlja sva dela rodno zasnovanog nasilja koja dovode do ili mogu da dovedu do: fizičke, seksualne, psihičke, socijalne, odnosno finansijske povrede ili patnje za žene, obuhvatajući i pretnje takvim delima, prinudu ili proizvoljno lišavanje slobode, bilo u javnosti, bilo u privatnom životu;
8) uznemiravanje jeste svako neželjeno ponašanje koje ima za cilj ili predstavlja povredu dostojanstava lica ili grupe lica po onovu pola odnosno roda, a naročito ako se time stvara strah ili neprijateljsko, ponižavajuće i uvredljivo okruženje;
9) podsticanje na rodnu diskriminaciju obuhvata davanje uputstava o načinu preduzimanja diskriminatornih postupaka i navođenja na rodnu diskriminaciju na drugi sličan način;
10) seksualno uznemiravanje jeste svaki neželjeni verbalni, neverbalni ili fizički akt seksualne prirode koji ima za cilj ili predstavlja povredu ličnog dostojanstva, a naročito ako se time stvara strah, neprijateljsko, ponižavajuće ili uvredljivo okruženje;
11) seksualno ucenjivanje jeste svako ponašanje lica koje traženjem bilo kakve usluge seksualne prirode, uceni drugo da će u slučaju odbijanja pružanja tražene usluge protiv njega ili njemu bliskog lica izneti nešto što može škoditi njegovoj časti i ugledu;
12) rodno osetljiv jezik jeste jezik kojim se promoviše ravnopravnost žena i muškaraca i sredstvo kojim se utiče na svest onih koji se tim jezikom služe u pravcu ostvarivanja ravnopravnosti, uključujući promene mišljenja, stavova i ponašanja u okviru jezika kojim se služe u ličnom i profesionalnom životu;
13) organ javne vlasti jesu državni organi, organi autonomne pokrajine i jedinice lokalne samouprave, kao i javna preduzeća, ustanove, javne agencije i druge organizacije i lica kojima su zakonom poverena pojedina javna ovlašćenja, kao i pravno lice koje osniva ili finansira u celini, odnosno u pretežnom delu, Republika Srbija, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave;
14) poslodavac je domaće ili strano pravno i fizičko lice koje zapošljava, odnosno radno angažuje jedno ili više lica, izuzev organa javne vlasti;
15) udruženje jeste dobrovoljna i nevladina nedobitna organizacija zasnovana na slobodi udruživanja više fizičkih ili pravnih lica, osnovana radi praćenja, ostvarivanja i unapređenja rodne ravnopravnosti;
16) socijalni partneri jesu reprezentativni sindikati, udruženja poslodavaca, poslodavac, osnivači javnih preduzeća i javnih službi, Vlada, nadležni organ autonomne pokrajine i nadležni organ jedinice lokalne samouprave.
17) rodni stereotipi jesu prethodno formirane ideje prema kojima su ženama i muškarcima proizvoljno dodeljene karakteristike i uloge koje određuje i ograničava njihov pol.
Izrazi kojima su u ovom zakonu označeni položaji, profesije, odnosno zanimanja, izraženi u gramatičkom muškom rodu, podrazumevaju prirodni muški i ženski pol lica na koje se odnose.
Zabranjene su neposredna i posredna rodna diskriminacija u svim oblastima društvenog života, a naročito:
1) uskraćivanje, isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva licu ili grupi lica, na otvoren ili prikriven način, zasnovano na polu odnosno rodu;
2) rodno zasnovano nasilje i nasilje prema ženama, eksploatacija, izražavanje mržnje, omalovažavanje, ucenjivanje i uznemiravanje žena i muškaraca zbog njihovog pola odnosno roda i svaki nepovoljniji tretman koji neko ima zbog odbijanja ili trpljenja takvog ponašanja, uključujući podsticanje na diskriminaciju;
3) javno zagovaranje, podržavanje i postupanje u skladu sa predrasudama, običajima i drugim društvenim obrascima ponašanja koji su zasnovani na ideji podređenosti ili nadređenosti žena i muškaraca, odnosno rodnim stereotipima;
4) uskraćivanje rada i obavljanja samostalne delatnosti, slobodnog izbora zaposlenja i radnog angažovanja, napredovanja i stručnog usavršavanja i profesionalne rehabilitacije, jednake zarade za rad jednake vrednosti, pravičnih i zadovoljavajućih uslova rada, stupanja u sindikat, zaštite od nezaposlenosti kod poslodavca i pružaoca usluga;
5) uznemiravanje, seksualno uznemiravanje i seksualno ucenjivanje na osnovu pola odnosno roda, i
6) diskriminatorsko postupanje u vezi sa trudnoćom i roditeljstvom.
Lice koje je pretrpelo štetu koja je nastala kao posledica rodne diskriminacije iz stava 1. ovog člana ima pravo na isplatu naknade štete, koja ne može biti unapred ograničena određivanjem najvećeg iznosa, već mora biti odgovarajuća i srazmerna pretrpljenoj šteti, u skladu sa zakonom.
Radi razvoja, unapređivanja i ostvarivanja rodne ravnopravnosti donose se sledeći planski akti:
1) Nacionalna strategija za rodnu ravnopravnost;
2) akcioni plan za sprovođenje Nacionalne strategije za rodnu ravnopravnost i
3) planovi ili programi rada, odnosno poslovanja ili razvoja organa javne vlasti i poslodavaca koji obavezno sadrže i deo o rodnoj ravnopravnosti u organu javne vlasti i kod poslodavca.
Koje se mere preduzimaju u cilju ostvarivanja i unapređivanja rodne ravnopravnosti?
Mere za ostvarivanje i unapređivanje rodne ravnopravnosti su opšte i posebne mere.
Opšte mere za ostvarivanje i unapređivanje rodne ravnopravnosti (u daljem tekstu: opšte mere) su zakonom propisane kao mere kojima se u određenoj oblasti zabranjuje rodna diskriminacija i/ili nalaže odgovarajuće postupanje radi ostvarivanja rodne ravnopravnosti i propisuju kazne za slučaj povrede propisanih zabrana, odnosno naredbi.
Opšte mere obuhvataju i mere utvrđene drugim aktima (deklaracije, rezolucije, strategije, i sl), čiji je cilj ostvarivanje rodne ravnopravnosti.
Posebne mere za ostvarivanje i unapređivanje rodne ravnopravnosti (u daljem tekstu: posebne mere) su propisima i aktima organa javne vlasti i poslodavaca određene aktivnosti, mere, kriterijumi i praksa kojima se obezbeđuje ravnopravno učešće i zastupljenost žena i muškaraca u svim sferama društvenog života, njihov ravnopravan tretman i položaj, i jednake mogućnosti za ostvarivanje prava i sloboda.
Posebne mere u skladu sa ovim zakonom određuju i sprovodi organ javne vlasti i poslodavac.
Posebne mere primenjuju se dok se ne postigne propisani cilj za njihovo određivanje i sprovođenje.
Vrste posebnih mera su:
1) posebne mere u korist manje zastupljenog pola, koje se određuju i sprovode u slučajevima neravnopravne zastupljenosti jednog pola, dok se ne postigne ravnopravna zastupljenost;
2) podsticajne mere, kojima se daju posebne pogodnosti ili uvode posebni podsticaji u cilju unapređenja položaja i obezbeđivanja jednakih mogućnosti za žene i muškarce u svim oblastima društvenog života;
3) programske mere, koje obuhvataju edukaciju o potrebi podsticanja i uspostavljanja rodne ravnopravnosti.
Oblasti u kojim se određuju i sprovode posebne mere za ostvarivanje i unapređenje rodne ravnopravnosti su:
- Oblast zapošljavanja i rada
- Oblast socijalne i zdravstvene zaštite
- Oblast obrazovanja, vaspitanja, nauke, kulture, informisanja i sporta
- Političko delovanje i javni poslovi
- Rađanje, reproduktivna i seksualna prava žene
Posebnu oblast Nacrta predstavlja SPREČAVANJE I SUZBIJANJE RODNO ZASNOVANOG NASILJA I NASILJA PREMA ŽENAMA.
Rodno zasnovano nasilje i nasilje prema ženama (u daljem tekstu: nasilje) označava kršenje ljudskih prava i predstavlja akt diskriminacije po osnovu pola, odnosno roda, i zabranjeno je.
Ovim zakonom uređuju se sprečavanje i suzbijanje nasilja koje se vrši od lica i prema licu koje nije član porodice u smislu zakona kojim se uređuje nasilje u porodici.
Ako se nasilje vrši u porodici, sprečavanje i suzbijanje nasilja vrši se u skladu sa odredbama zakona kojim se uređuje nasilje u porodici.
Zabranjen je bilo koji oblik fizičkog, seksualnog, psihičkog, ekonomskog i socijalnog rodno zasnovanog nasilja koje se vrši prema licu zbog njegove pripadnosti određenom rodu odnosno polu, koja dovode ili mogu da dovedu do povrede ili patnje, uključujući i pretnje takvim delima, prinudu ili proizvoljno lišavanje slobode, bez obzira na to da li se dešavaju u javnom ili privatnom životu.
Ne smatraju se diskriminacijom posebne mere i programi namenjeni:
1) licima koja trpe nasilje (u daljem tekstu: žrtve nasilja), kojima se obezbeđuju socijalna, zdravstvena, pravna i druga pomoć i naknada sa ciljem zaštite, otklanjanja i ublažavanja posledica nasilja, bez činjenja razlike u odnosu na spremnost žrtve da podnese prijavu, svedoči protiv bilo kog učinioca ili učestvuje u bilo kom postupku;
2) sprečavanju lica koje je izvršilo nasilje da nastavi ili ponovi vršenje tog nasilja (u taljem tekstu: učinilac nasilja);
3) zbrinjavanju žrtava nasilja u cilju sprečavanja nasilja i ostvarivanja prava na život bez nasilja, kao što su sigurne kuće, programi socijalnog stanovanja, ostvarivanje personalne asistencije i slično;
4) zaštiti drugih lica koja su neposredno ili posredno ugrožena vršenjem ili posledicama izvršenog nasilja, kao i lica koja su prijavila akt nasilja (u daljem tekstu: druga lica);
5) preventivnim intervencijama i prevaspitanju učinioca nasilja i otklanjanju okolnosti koje pogoduju ili podstiču vršenje nasilja od strane tog lica.
Što se sudske zaštite tiče, sudska zaštita u parničnom postupku lica i grupe lica koja su izložena rodnoj diskriminaciji ostvaruje se u skladu sa zakonom kojim se uređuje zabrana diskriminacije.
U postupku u parnicama za ostvarivanje građanskopravne zaštite zbog diskriminacije po osnovu pola, tužilac je oslobođen prethodnog plaćanja troškova postupka, koji se isplaćuju iz sredstava suda.
Krivični postupci koji se vode u vezi sa rodno zasnovanim nasiljem i prekršajni postupci predviđeni ovim zakonom pokreću se i vode u skladu sa zakonom.
Što se tiče institucionalnog okvira za ostvarivanje rodne ravnopravnosti , kreiranje, sprovođenje, praćenje i unapređivanje politika za ostvarivanje rodne ravnopravnosti obavljaju:
1) Vlada;
2) ministarstva u čijem su delokrugu oblasti koje se uređuju ovim zakonom i drugi organi državne uprave;
3) organi autonomne pokrajine;
4) organi jedinice lokalne samouprave i gradske opštine;
5) Koordinaciono telo za rodnu ravnopravnost i
6) drugi organi javne vlasti, organizacije i ustanove koji u skladu sa svojim ovlašćenjima učestvuju u sprečavanju rodne diskriminacije, rodno zasnovanog nasilja i nasilja prema ženama.
Detaljniju analizu Zakona o rodnoj ravnopravosti izvršićemo po njegovom usvajanju.
