Članom 191. Zakona o radu (“Sl. glasnik RS” broj 24/2005, 61/2005, 54/2009, 32/2013, 75/2014, 13/2017-OUS, 113/2017 i 95/2018-aut.tumačenje) propisane su pravne posledice nezakonitog prestanka radnog odnosa.
1. Relevantne odredbe
Navedenim članom 191, koji je izmenjen izmenama i dopunama zakona objavljenim u “Sl. glasniku RS” broj 75/2014 i od tada je u istom obliku, odnosno nije menjan, propisano je sledeće:
„Ako sud u toku postupka utvrdi da je zaposlenom prestao radni odnos bez pravnog osnova, na zahtev zaposlenog, odlučiće da se zaposleni vrati na rad, da mu se isplati naknada štete i uplate pripadajući doprinosi za obavezno socijalno osiguranje za period u kome zaposleni nije radio.
Naknada štete iz stava 1. ovog člana utvrđuje se u visini izgubljene zarade koja u sebi sadrži pripadajući porez i doprinose u skladu sa zakonom, u koju ne ulazi naknada za ishranu u toku rada, regres za korišćenje godišnjeg odmora, bonusi, nagrade i druga primanja po osnovu doprinosa poslovnom uspehu poslodavca.
Naknada štete iz stava 1. ovog člana isplaćuje se zaposlenom u visini izgubljene zarade, koja je umanjena za iznos poreza i doprinosa koji se obračunavaju po osnovu zarade u skladu sa zakonom.
Porez i doprinos za obavezno socijalno osiguranje za period u kome zaposleni nije radio obračunava se i plaća na utvrđeni mesečni iznos izgubljene zarade iz stava 2. ovog člana.
Ako sud u toku postupka utvrdi da je zaposlenom prestao radni odnos bez pravnog osnova, a zaposleni ne zahteva da se vrati na rad, sud će, na zahtev zaposlenog, obavezati poslodavca da zaposlenom isplati naknadu štete u iznosu od najviše 18 zarada zaposlenog, u zavisnosti od vremena provedenog u radnom odnosu kod poslodavca, godina života zaposlenog i broja izdržavanih članova porodice.
Ako sud u toku postupka utvrdi da je zaposlenom prestao radni odnos bez pravnog osnova, ali u toku postupka poslodavac dokaže da postoje okolnosti koje opravdano ukazuju da nastavak radnog odnosa, uz uvažavanje svih okolnosti i interesa obe strane u sporu, nije moguć, sud će odbiti zahtev zaposlenog da se vrati na rad i dosudiće mu naknadu štete u dvostrukom iznosu od iznosa utvrđenog u skladu sa stavom 5. ovog člana.
Ako sud u toku postupka utvrdi da je postojao osnov za prestanak radnog odnosa, ali da je poslodavac postupio suprotno odredbama zakona kojima je propisan postupak za prestanak radnog odnosa, sud će odbiti zahtev zaposlenog za vraćanje na rad, a na ime naknade štete dosudiće zaposlenom iznos do šest zarada zaposlenog.
Pod zaradom iz st. 5. i 7. ovog člana smatra se zarada koju je zaposleni ostvario u mesecu koji prethodi mesecu u kome mu je prestao radni odnos.
Naknada iz st. 1, 5, 6. i 7. ovog člana umanjuje se za iznos prihoda koje je zaposleni ostvario po osnovu rada, po prestanku radnog odnosa.“
Za ovaj tekst ključna je odredba stav 9. ovog člana koja govori o osnovu za umanjenje naknade štete koja se dosuđuje zaposlenom koda sud utvrdi da je otkaz bio nezakonit. Ova odredba suštinski glasi isto od donošenja Zakona o radu (“Sl. glasnik RS” broj 24/2005).
Dakle, ova odredba jasno propisuje da je osnov za umanjenje naknade štete u visini izgubljene zarade, samo prihod stečen po osnovu rada, koji je zaposleni ostvario nakon nezakonitog prestanka radnog odnosa.
2. Prihodi za koje se vrši umanjenje
Kao što smo već naveli naknada štete se umanjuje za iznos prihoda koje je zaposleni ostvario po osnovu rada, po prestanku radnog odnosa.
Dakle, prihodi za koje se umanjuje naknada su prihodi ostvarenim radom. Da li to podrazumeva samo prihode iz radnog odnosa ili bilo koje vrste radnog angažovanja, ugovora o delu, ugovora o privremenim i povremenim poslovima, odnosno po osnovu rada van radnog odnosa?
Kako Zakon o radu uređuje i rad u radnom odnosu i van njega, uzimajuću najpre odredbu član 1. stav 1. ovog zakona po kojoj se prava, obaveze i odgovornosti iz radnog odnosa, odnosno po osnovu rada, uređuju se ovim zakonom i posebnim zakonom, u skladu sa ratifikovanim međunarodnim konvencijama, smatramo da su to prihodi ostvareni bilo kojom vrstom radnog angažovanja.
U presudi Apelacionog suda u Novom Sadu, Gž 2867/2013 od 6. septembra 2013. godine, stoji da se naknada štete zaposlenom kome je nezakonito otkazan ugovor o radu umanjuje za iznos prihoda koje zaposleni ostvari po osnovu rada a po prestanku radnog odnosa, pri čemu ovakva zakonska formulacija upućuje na sve prihode ostvarene po osnovu rada i svim modalitetima rada van radnog odnosa, kao što su privremeni i povremeni poslovi, ugovor o delu, ugovor o zastupanju ili posredovanju, ugovor o samozapošljavanju i sl. jer je osnovno načelo odštetnog prava da oštećeni može imati pravo na štetu koja je za njega stvarno i nastala. Pri tom se poziva na član 189. ZOO prema kojem oštećeni može imati pravo na štetu koja je za njega stvarno i nastala.
3. Umanjenje po osnovu naknade za nezaposlenost
Ono što se javilo kao sporno u sudskoj praksi vezano je za jednu logičnu posledicu nakon otkaza, a to je da se neko ko je dobio otkaz, zakonit ili ne, često prijavi Nacionalnoj službi za zapošljavanje, kako bi što pre našao novi posao, ali i primao naknadu za slučaj nezaposlenosti. Postavilo se pitanje da li iznos naknade štete umanjuje za iznose primljene po osnovu naknade zbog nezaposlenosti.
U presudi Apelacionog suda u Nišu, Gž1 1294/2018 od 5. jula 2018. godine, navodi se:
„Prema utvrđenom činjeničnom stanju, pravnosnažnom presudom Osnovnog suda u Lebanu P.1 120/10 od 10.05.2011. godine usvojen je tužbeni zahtev tužioca i utvrđeno da su nezakonita rešenja tužene o prestanku radnog odnosa tužioca pa su kao takva poništena i naloženo tuženoj da tužioca vrati na rad kao i da mu isplati naknadu štete za period od 05.06.2005. godine do 31.10.2010. godine, u ukupnom iznosu od 1.253.593,92 dinara, sa zakonskom zateznom kamatom počev od 16.02.2011. godine do konačne isplate. Tužiocu je od strane NSZ Filijala u Leskovcu isplaćena novčana naknada za vreme prestanka radnog odnosa po osnovu rada, u iznosu od 111.334,11 dinara. Dana 06.01.2014. godine, tužilac je sa NSZ zaključio vansudsko poravnanje po kome je ovoj službi vraćan navedeni iznos dana 26.11.2014. godine. Veštačenjem od strane veštaka ekonomsko finansijske struke utvrđeno je da je u postupku koji se vodio po predmetu P1.120/10 potraživanje tužioca na ime naknade štete zbog nezakonitog prestanka radnog odnosa umanjeno za iznos od 111.334,11 dinara.
Kod ovako utvrđenog činjeničnog stanja, pravilno je prvostepeni sud primenio materijalno pravo kada je usvojio tužbeni zahtev tužioca dajući osnovane razloge koje u svemu prihvata i ovaj sud.
U smislu citirane odredbe Zakona o radu, naknada štete zbog nezakonitog prestanka radnog odnosa umanjuje se za iznos prihoda koja je zaposleni ostvario po prestanku radnog odnosa, ali samo po osnovu rada. S toga, tužiocu pripada pravo na štetu u punoj visini izostale zarade i za period kada je od Nacionalne službe za zapošljavanje ostvarivao naknadu jer to nisu prihodi ostvareni po osnovu rada.“
S druge strane, u presudi Apelacionog suda u Beogradu, Gž1 1310/2016 od 20. aprila 2016. godine, zauzima stav:
„… drugostepeni sud smatra neprihvatljivim žalbene navode tužioca iznete povodom pogrešno obračunate visine naknade štete zbog izgubljene zarade odbijanjem naknade isplaćene od strane Nacionalne službe za zapošljavanje, s obzirom na to da je članom 191. stav 3. (Napomena: tada je to bio stav 3) Zakona o radu („Službeni glasnik RS“, br. 24/05…) propisano da se naknada štete umanjuje za iznos prihoda koje je zaposleni ostvario po prestanku radnog odnosa. S obzirom na to da mu je ova Služba isplatila od januara 2008. do januara 2010. godine iznos od 368.484,40 dinara, naknada štete je umanjena za iznos prihoda koje je zaposleni ostvario po prestanku radnog odnosa.“
Dakle, ovaj sud je smatrao da se naknada štete umanjuje za iznos primljen po osnovu nakande za nezapolenost, a pri tom čak ne navodi celu odredbu, jer izostavlja deo koji propisuje prihodi za koje se naknada štete umanjuje samo prihodi – po osnovu rada.
Protiv ove presude izjavljena je ustavna žalba od strane tužioca u tom predmetu, odnosno zaposlenog kojem je umanjen iznos naknade štete.
Ustavni sud je usvojio ustavnu žalbu Odlukom broj Už-4661/2016 od 24. decembra 2018. godine, i zauzeo stav naknada štete zbog nezakonitog otkaza umanjuje se za iznos prihoda koje je zaposleni ostvario po osnovu rada, po prestanku radnog odnosa, u koje ne spada iznos primljene naknade za slučaj nezaposlenosti.
Isti stav, kao i Ustavni sud, zauzeo je nešto raniji Vrhovni kasacioni sud, u presudi, Rev2 505/2015 od 20. aprila 2016. godina, gde je navedeno:
„Kako pravo na novčanu naknadu u slučaju nezaposlenosti proizlazi iz obaveznog socijalnog osiguranja građana, naknada primljena po tom osnovu, bez obzira na to iz kog razloga je došlo do prestanka radnog odnosa, ne može se smatrati prihodom koji je zaposleni ostvario po osnovu rada, po prestanku radnog odnosa… To znači da naknada štete nije mogla biti umanjena za iznos primljene naknade od Nacionalne službe za zapošljavanje za period od 01.11.2009. do 31.10.2010. godine u iznosu od 167.209,70 dinara, kako pogrešno zaključuje drugostepeni sud.“
Dakle, uzimajući u obzir navedeno, odnosno pre svega stav Ustavnog suda i Vrhovnog kasacionog suda, naknada štete zbog izgubljene zarade ne može se umanjiti za iznos naknade za nezaposlenost.
4. Da li je zaposleni dužan da traži drugo zaposlenje i time umanji štetu?
Apelacioni sud u Kragujevcu u presudi, Gž1 3490/2013 od 10. marta 2014. godine, dao je negativan odgovor na naslovno pitanje. Protiv ove odluke izjavljena je revizija poslodavca, koja je odbijena, presudom Vrhovnog kasacionog suda Rev2 2489/2016 od 12. jula 2017. godine.
U ovoj presudi Vrhovnog kasacionog suda se navodi:
„Navodi revizije kojima se pravilnost pobijane presude osporava sa razloga što je tužilac kao zaposleni svesno odbio da traži drugo zaposlenje, a nije se prijavio ni kod Nacionalne službe za zapošljavanje radi ostvarivanja prava za slučaj nezaposlenosti i da na taj način smanji nastalu štetu već je svesno i namerno prouzrokovao štetu čiju naknadu traži nisu osnovani. Ovo s`toga što prema članu 64. Zakona o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti („Službeni glasnik RS“, br. 36/09, 88/10) obavezno osiguranje za slučaj nezaposlenosti je deo sistema obaveznog socijalnog osiguranja građana kojim se obezbeđuju prava za slučaj nezaposlenosti na načelima obaveznosti i uzajamnosti solidarnosti. Ova prava prema stavu 2. ovog člana su novčana naknada, zdravstveno osiguranje i penzijsko i invalidsko osiguranje u skladu sa zakonom i druga prava u skladu sa zakonom. Prema članu 65. ovog zakona sredstva za ostvarivanje prava iz obaveznog osiguranja obezbeđuju se iz doprinosa za obavezno osiguranje za slučaj nezaposlenosti i iz drugih sredstava obezbeđenih u skladu sa zakonom. Pravo zaposlenog na novčanu naknadu u slučaju prestanka radnog odnosa ili prestanka obaveznog osiguranja po taksativno nabrojanim osnovama propisan je članom 67. ovog zakona. Pravo na novčanu naknadu u slučaju nezaposlenosti proizilazi iz obaveznog socijalnog osiguranja građana, a naknada primljena po tom osnovu bez obzira iz kog razloga je došlo do prestanka radnog odnosa ne može se smatrati prihodom koji je zaposleni ostvario po osnovu rada po prestanku radnog odnosa primenom člana 191. stav 3. Zakona o radu. To znači da naknada štete nije mogla biti umanjena za iznos primljene naknade od Nacionalne službe za zapošljavanje za period kada se zbog nezakonitog otkaza ugovora o radu tužilac nalazio van radnog odnosa kod tuženog, pa s`toga navodi revizije pravilnost pobijane presude ne dovode u pitanje.“
S druge strane, Apelacioni sud u Beogradu u presudi Gž1 7239/2013 od 10. marta 2014. godine, navodi da postoji doprinos tužilje, zaposlene, sopstvenoj šteti i s tim u vezi osnov za sniženje naknade štete, primenom pravila iz odredbe člana 192. Zakona o obligacionim odnosima; da je norma iz člana 164. Zakona o radu upućujućeg karaktera, imajući u vidu da je reč „zakon“ napisana malim slovom i po svom pravom značenju upućuje na Zakon o obligacionim odnosima; da se, prema tome, odredbe člana 191. Zakona o radu ne mogu tumačiti nezavisno od odredbe člana 164. istog zakona, koja upućuje na primenu Zakona o obligacionim odnosima, uključujući i pravilo o podeljenoj odgovornosti iz člana 192; da Zakon o radu ne reguliše pitanje podeljene odgovornosti, već samo propisuje da se zarada i druga primanja umanjuje za prihod koji je zaposleni ostvario; da Zakon o radu, dakle, ne uređuje situaciju pasivnog držanja zaposlenog kada postoji mogućnost da on za vreme van radnog odnosa radi i ostvari zaradu; da iz navedenog sledi zaključak da je tužilja u periodu od januara 2006. do januara 2008. godine, u odnosu na koji je preinačena ožalbena presuda, mogla da ostvari zaposlenje, s obzirom na odnos ponude i tražnje kod NSZ; da je ponuda za zaposlenje specijalista psihijatrije bila daleko veća od broja nezaposlenih te stručne spreme; da tužilja tu činjenicu nije oborila, niti je dokazala suprotno, a teret dokazivanja je bio na njoj; da je tužilja, propuštanjem da podigne radnu knjižicu i da se prijavi NSZ, samu sebe sprečila da ostvari zaposlenje i tako otkloni sopstvenu štetu; da tužilja nije priložila, niti predložila dokaze da nije mogla da se zaposli, niti da bi, u slučaju da se zaposlila, ostvarivala manji iznos zarade od zarade koju bi u označenom periodu ostvarila kod tuženog.
Ustavni sud Odlukom broj Už-4058/2014 usvjio je ustavnu žalba zaposlene protiv ove presude Apelacionog suda,i zauzeo stav da postojanje pravnosnažne sudske odluke, kojom je utvrđeno da je zaposlenom nezakonito prestao radni odnos podrazumeva fikciju o neprekidnom radnom odnosu od momenta donošenja nezakonitog rešenja o otkazu ugovora o radu do dana vraćanja na rad. Isplata naknade štete u visini izgubljene zarade i uplata doprinosa za obavezno socijalno osiguranje predstavlja materijalizaciju te pravne fikcije, koja zaposlenog dovodi u isti pravni položaj sa drugim zaposlenima koji su sve vreme radili kod tuženog poslodavca i uredno ostvarivali prava iz radnog odnosa. Umanjenje naknade štete za iznos prihoda koje je zaposleni ostvario po osnovu rada predstavlja neku vrstu zaštitne klauzule u korist poslodavca koji nije u obavezi da naknadi štetu ili deo štete koji je zaposleni svojim aktivnim držanjem anulirao, ali ne i dužnost takvog držanja zaposlenog, kao uslova za ostvarenje prava na naknadu štete zbog nezakonitog otkaza.
Dakle, zaposleni nije u obavezi da smanji štetu nastalu donošenjem nezakonite odluke poslodavca time što će tražiti drugo zaposlenje i prijaviti se kod nacionalne službe za zapošljavanje radi ostvarivanja prava za slučaj nezaposlenosti, naročito ako se uzme u obzir činjenica da se novčana naknada po osnovu nezaposlenosti ne smatra prihodom koji je zaposleni ostvario po osnovu rada po prestanku radnog odnosa, u smislu odredbi Zakona o radu, te naknada štete ne može biti umanjena za iznos primljene naknade za period kada se zbog nezakonitog otkaza zaposleni nalazio van radnog odnosa.
Izvor: Izvod iz propisa i sudske prakse preuzet iz programa “Propis Soft“, Redakcija Profi Sistem Com-a
