Ovaj tekst je ekstrakt iz stručnog komentara „Zašto lekar i dalje ne može da bude kažnjen za primanje mita?“, koji je u celosti objavljen u časopisu Advokatska kancelarija br. 98, oktobar 2022. god. Inače, svi tekstovi koje navodim dostupni su (ili će biti uskoro) na Pravnom portalu.
Povod za pisanje navedenog komentara je situacija koja i dalje nije jasna (bar meni).Štaviše, većina ljudi u struci i ne shvata u čemu je problem. Na pitanje postavljeno u naslovu tog komentara, odgovor je jednostavan, nikako. Zato što se ništa nije promenilo od kada sam pisao komentar “Da li je poklon lekaru mito?” (prvobitno objavljen u časopisu Advokatska kancelarija broj 5, januar 2015. god.), u kome sam izneo stav da, prema trenutno važećim propsima davanje bilo kakvog poklona lekaru nije i nikako ne može biti krivično delo. Iz prostog razloga, jer postoji problem na polju formalnih pretpostavki, odnosno propisanosti dela zakonom.
I dalje tvrdim isto, te da iz istog razloga, lekar uopšte ne može da zahteva ni primi mito niti mu se mito može ponuditi i dati.
Osnovnim pitanjem, šta uopšte predstavlja korupciju u zdravstvenoj delatnosti, bavio sam se u komentaru „Čime je regulisana korupcija u zdravstvu?“, gde sam citirao šta Zakon o zdravstvenoj zaštiti („Sl. glasnik RS“, broj 25/2019) – u daljem tekstu: ZZZ, podrazumeva pod korupcijom u zdravstvu, šta je zabranjeno a šta dozvoljeno u vezi poklona i sl. Inače, sve ograde i napomene date u tom tekstu (u vezi očekivanja, namera, motiva, svrhe i manira pisanja teksta, odsustvo namera izvrgavanja ruglu i optuživanja, upotrebe izraza i skraćenica, o tome šta predstavlja izneto itd.) važe i ovom komentaru. U tekstu “Kako kazniti zdravstvenog radnika zbog korupcije?” objašnjavao sam za koja dela odgovara onaj ko čini koruptivne radnje u zdravstvu, te da se to kod nas smatra delima mita, propisanim Krivičnim zakonikom („Sl. glasnik RS“, br. 85/2005, 88/2005-ispr., 107/2005-ispr., 72/2009, 111/2009, 121/2012, 104/2013,108/2014, 94/2016 i 35/2019) – u daljem tekstu: KZ, uz objašnjenje šta je to primanje i davanje mita uopšte. U „Da li se mito može „poturiti“ lekaru ili bilo kome drugom?“ analizirao sam to da li se neko može “navući” da primi mito?
Ovde ću se pozabaviti pitanjem iz naslova ovog komentara, odnosno da li lekar uopšte može da primi ili zahteva mito?
1. Ko može da primi mito?
Ovo je najznačajnije pitanje. Jer, ako pođemo od onog što je napisano u KZ, a što je pretpostavljam zakonodavac hteo kad je sankcionisao ova ponašanja, u odnosu na zdravstvene radnke uopšte se ne može govoriti o tome, bar ako govorimo o pružanju zdravstvenih usluga. Zašto?
Veoma jednostavno. Zbog kruga lica koja mogu da prime mito odnosno izvrše zabranjenu radnju. U članu 367. KZ decidno kaže da delo primanja mita čini “službeno lice“. Kod davanja mita je stvar postavljena iz drugog ugla pa se kaže da delo davanja mita čini onaj ko službenom ili drugom licu učini nešto. Radi razumevanja, drugo lice koje se pominje je lice koje prima korist ali da bi neko službeno lice učinilo nešto (neki posrednik, naredbodavac i sl). Lekar može biti to drugo lice, ako npr. kao posrednk utiče na nekog službenika državnog organa da izda neko rešenje i sl.
Dakle, po tekstu zakona primanje mita može učiniti samo službeno lice, a mito se može dati samo službenom licu. Kako god, radnju zbog koje se mito daje može izvršiti samo službeno lice.
KZ propisuje da se mito se može dati i odgovornom licu u ustanovi ili drugom subjektu koji ne obavlja privrednu delatnost. Ali, zaboravlja se da to mora biti u vezi nekih službenih ovlašćenja. Znači, reč je o ustanovama ili drugim subjektima kojima je povereno vršenje nekih javnih ovlašćenja. Međutim, nisu sva zaposlena lica u ustanovi ili drugom subjektu automatski i odgovorna lica u njima. Status odgovornog lica je propisan posebnim zakonima i osnivačkim aktima tih subjekata. Dakle, u vezi mita, osim službenih i odgovornih, druga lica nisu pomenuta u KZ.
Postoji još jedno bitno obeležje dela. Zašto se mito traži odnosno daje? Kako KZ predviđa, da bi službeno lice u okviru svog službenog ovlašćenja ili u vezi sa njim izvršilo ili ne neku službenu radnju. Dakle, reč je o radnjama u okviru službenog ovlašćenja koje mogu vršiti samo službena lica ili lica kojima su takva ovlašćejna poverena a koja se onda izjednačavaju sa službenim licima. Tako da, svako lice koje vrši službene radnje u okviru ili vezi sa službenim ovlašćenjem, jeste službeno lice u smislu propisa.
KZ u članu 112. stav 3. daje definiciju “službenog lica” pod kojim se smatra:
1) lice koje u državnom organu vrši službene dužnosti;
2) izabrano, imenovano ili postavljeno lice u državnom organu, organu lokalne samouprave ili lice koje stalno ili povremeno vrši službene dužnosti ili službene funkcije u tim organima;
3) javni beležnik, izvršitelj i arbitar, kao i lice u ustanovi, preduzeću ili drugom subjektu, kojem je povereno vršenje javnih ovlašćenja, koje odlučuje o pravima, obavezama ili interesima fizičkih ili pravnih lica ili o javnom interesu;
4) lice kojem je faktički povereno vršenje pojedinih službenih dužnosti ili poslova;
5) vojno lice.
Stav 4. istog člana kaže da se stranim službenim licem smatra lice koje je član, funkcioner ili službenik zakonodavnog ili izvršnog organa strane države, međunarodne organizacije i njenih organa, suda strane države ili međunarodnog suda, sudija, porotnik, ili arbitar u stranoj ili međunarodnoj arbitraži.
Stav 4. istog člana kaže dalje da se odgovornim licem u pravnom licu smatra lice koje na osnovu zakona, propisa ili ovlašćenja vrši određene poslove upravljanja, nadzora ili druge poslove iz delatnosti pravnog lica, kao i lice kome je faktički povereno obavljanje tih poslova. Odgovornim licem smatra se i službeno lice kad su u pitanju krivična dela kod kojih je kao izvršilac označeno odgovorno lice, a u KZ nisu predviđena u glavi o krivičnim delima protiv službene dužnosti, odnosno kao krivična dela službenog lica.
Dalje, važi i opšta pretpostavka da je posebnim zakonima propisano ko su službena lica i kakva su im ovlašćenja. Generalno, bez obzira da li je reč o policiji, organima koji rešavaju u upravnom postupku ili pak šumarima, radi se o javnim ovlašćenjima.
S druge strane, ako nema statusa službenog lica ne možemo govoriti ni o službenoj dužnosti. Postupanja lekara i zdravstvenih radnika u vezi pružanja medicinske pomoći nisu tretirana u korpusu krivičnih dela protiv službene dužnosti iz trideset treće glave KZ. Jer, nisu pominjani kod krivičnog dela “Zloupotreba službenog položaja” iz člana 359. KZ, gde je reč o iskorišćavanju službenog položaja ili prekoračenju ovlašćenja od strane službenog lica zarad kakve koristi. Nema ih ni kod dela “Nesavestan rad u službi” iz člana 361. KZ.
U KZ lekari se pominju u posebnoj grupi krivčnih dela iz glave dvadeset tri “KRIVIČNA DELA PROTIV ZDRAVLJA LJUDI”, koja mogu učiniti samo lekari pri pružanju ili odbijanjem pružanja lekarske pomoći (čl. 251. “Nesavesno pružanje lekarske pomoći” i 253. “Neukazivanje lekarske pomoći”).
2. Da li su lekari službena lica?
Sad ću postaviti pitanje, kada su lekari postali službena lica i koja to oni javna ovlašćenja vrše? Koliko je meni poznato, jedan od uvek aktulenih a neispunjenih zahteva komora zdravstvenih radnika, jeste upravo da dobiju status službenog lica da bi se napad na njih tretirao kao napad na službeno lice i kao takav strožije sankcionisao. Šta onda traže ako to već imaju tj. jesu? Inače, o tome zašto lekar nema status službenog lica i uprkos stavu sudova, zašto nije svako lice koje vrši javnu službu ujedno i službeno lice, pisao sam u komentaru „Da li je lekar službeno lice?“ (prvobitno objavljen u časopisu Advokatska Kancelarija, broj 43, mart 2018. god.).
Ni KZ niti ZZZ ne daju zdravstvenim radnicima status službenih lica, niti je propisano da oni pružanjem medicinske pomoći vrše neka javna ovlašćenja. Zdravstvo jeste vrsta javne službe prema Zakonu o javnim službama („Sl. glasnik RS“, br. 42/1991, 71/1994, 79/2005-dr.zakon, 81/2005-ispr.dr.zakona, 83/2005-ispr.dr.zakona i 83/2014-dr.zakon), jer zdravstvene ustanove obavljaju poslove kojima se obezbeđuje ostvarivanje prava građana i zadovoljavanje njihovih potreba građana. Ali to ne znači automatski da lekari ili drugi zaposleni u njima postaju službena lica.
S druge strane, ovakvim tumačenjem nisu svi zdravstveni radnici unapred abolirani. Jer, po mom mišljenju poslovi u vezi ostvarenja prava na zdravstvenu zaštitu mogu se posmatrati kao poslovi javne službe u vršenju javnih ovlašćenja. Da pojasnim, odbijanje lekara da nekome pruži medicinsku pomoć jer isti nema izabranog lekara ili karton u konkretnoj medicinskoj ustanovi je postupak vršenja javnog ovlašćenja (odlučivanje o nečijem pravu) i za to se može primiti mito, ali sam pregled i pružanje pomoći, izvođenje zahvata ili prepisivanje lekova, je zdravstvena usluga, to je deo rada u okviru medicinskog zanata, i za to po onome što piše u KZ, nije moguće uzeti mito.
Postoje i neke situacije gde lekari mogu da vrše neka javna ovlaćenja propisana posebnim propisima. Recimo, kod proglašenja epidemija (što se recimo odnosi na članove kojekakvih „kriznih“ štabova), ili kod utvrđivanja sposobnosti za rasuđivanje i stavljanja pod starateljstvo fizičkih lica, davanje nalaza i mišljenja od kojih zavisi tretman okrivljenih, sposobnost za rad i pravo na invalidsku penziju i sl.). A pojedini lekari su odgovorna lica (direktori) ustanova u kojima rade.
Hoću reći, sitacija nije crno bela. Dakle, da bi uopšte mogli govoriti o mitu u odnosu na lekara i njegovom statusu službenog lica, mora se prvo utvrditi koje je javno ovlašćenje posredi, da li se uopšte radi o ovlašćenju, o kom pravu se odlučuje… Znači, svaki konkretan slučaj mora da prođe ovu logičku proveru, pa tek onda da se utvrđuje da li neko ko inače nije službeno lice ima status službenog lica u nekom konkretnom slučaju. Lekari leče, odnosno bave se pružanjem zdravstvenih usluga i zdravstvene pomoći, a ne odlučuju o pravima i interesima građana (bar ne u okviru lekarskog posla), što inače čine službena lica kada obavljaju službene radnje u okviru svog službenog ovlašćenja. Sam pregled i pružanje pomoći, izvođenje zahvata ili prepisivanje lekova, je samo zdravstvena usluga, to je deo rada u okviru medicinskog zanata.
I neke sudije su na tragu sličnog rezonovanja, mada nisam sigiran da li „maše“ u nečem drugom. Evo šta kaže Apelacioni sud u Novom Sadu u presudi, Kž1. 2628/2013 od 25. septembra 2014. god (citat):
„[…] Okrivljeni je izvršio krivično delo zloupotreba službenog položaja, a ne krivično delo primanja mita […] jer je okrivljeni kritičnom prilikom prekoračio granice svog službenog ovlašćenja obzirom da je kao službeno lice preduzeo radnju koja predstavlja prekoračenje njegovih službenih ovlašćenja i pri tome sebi pribavio imovinsku korist u utvrđenom iznosu.
Ovaj sud nalazi da se u radnjama izvršenja predmetnog krivičnog dela radi o prekoračenju granice službenog ovlašćenja jer se taj položaj i ovlašćenje koristilo ne zbog interesa odnosno ciljeva službe, nego za ostvarivanje sopstvenog interesa. Okrivljeni je kao službeno lice u organizaciji koja vrši javna ovlašćenja preduzeo nedozvoljenu radnju koja je van granica njegovog službenog ovlašćenja, a u vezi je sa radnjama koje je okrivljeni kao službeno lice bio ovlašćen da preduzima, što pojam prekoračenja podrazumeva. U konkretnom slučaju okrivljeni je bio na dužnosti lekara – specijaliste oftalmologa VMC u Novom Sadu ovlašćen da uputi oštećenu na operaciju katarakte koja se u sistemu vojnog zdravstva obavlja na VMA, pa i da predloži hitnost takvog operativnog zahvata, a sa druge strane ne postoji službeno ovlašćenje okrivljenog da navedenu operaciju prekoredno zakaže na VMA. To znači da je u ovom slučaju, za razliku od krivičnog dela primanja mita […], postojala veza između radnji koje okrivljeni ovlašćeno službeno preduzima u interesu službe i onih radnji koje predstavljaju zloupotrebu službenog ovlašćenja, pa prema tome i radnju izvršenja predmetnog krivičnog dela. […]“.
Znači (naravno ako sam dobro razumeo rezon), lekar koji je prekoredno zakazao operaciju pacijenta a nije imao takvo službeno ovlašćenje, izvršio je zloupotrebu službenog položaja prekoračenjem ovlašćenja, ne krivično delo primanje mita. Ostalo je nejasno, da je taj lekar imao ovlašćenje za prekoredno zakazivanje operacija, i zakazao istu pacijentu koji nije hitan slučaj, da li bi tada bila reč o mitu ili zloupotrebi službenog položaja? Kako god, sud ovde ipak donosi osudu za delo koje jeste propisano u KZ.
A Apelacioni sud u Beogradu, u sličnoj situaciji, zaključuje da je reč o mitu, kada u presudi Kž1 413/2014 od 14. aprila 2014. god. kaže (citat):
„[…] Okrivljeni je kao lekar neposredno zahtevao novac za sebe od oštećenog da u okviru svojeg ovlašćenja izvrši službenu radnju koju bi morao izvršiti i to tako što je nakon pregleda sina oštećenog rekao oštećenom da je potrebna operacija […] njegovog sina i da donese uput, te da će obaviti operaciju preko reda. Nakon prijema sina oštećenog u bolnicu, u telefonskom razgovoru sa oštećenim, okrivljeni je zahtevao iznos od […] za operaciju, objašnjavajući da u protivnom ukoliko ne dobije novac, da će otpustiti pacijenta iz bolnice, pa je oštećeni nakon izvršene operacije po dogovoru došao u kabinet optuženog i predao mu novac. […]“.
Ovde se mora obratiti pažnja na još nešto. Da se pravo na zdravstvenu zaštitu zasniva na zdravstvenom osiguranju, odnosno da su pravo na pregled, lečenje, zdravstvenu preventivu, rehabilitaciju, besplatne lekove itd. u stvari prava iz zdravstvenog osiguranja, što je regulisano Zakonom o zdravstvenom osiguranju („Sl. glasnik RS“, br. 25/2019). A prema tački 5) stava 1. člana 10. tog zakona, sadržaj zdravstvene zaštite čine postupci i metodi dijagnostike, lečenja i rehabilitacije, u cilju sprečavanja, suzbijanja, ranog otkrivanja i lečenja bolesti, povreda i drugih poremećaja zdravlja, a koji su obuhvaćeni obaveznim zdravstvenim osiguranjem.
Dakle, sve ono što se u suštini svodi na odlučivanje o pravu na zdravstvenu zaštitu može se posmatrati kao vršenje javnog ovlašćenja, gde onaj ko donosi odluku faktički ima status službenog lica. A ono što se odnosi na samu uslugu koja potpada pod zdravstvenu zaštitu, ne. Konkretno, po važećim propisima, za samo izvođenje operacije lekar ne može primiti mito, ali za odluku da li neko ima pravo na tu istu operaciju, da.
3. Gde leži osnov i rešenje problema?
U prilog tezi da lekari pri pružanju medicinske usluge nemaju status službenih lica, govori i činjenica da je u prethodnom Krivičnom zakonu Republike Srbije („Sl. glasnik SRS“, br. 26/1977, 28/1977, 43/1977, 20/79, 24/q984, 39/1986, 51/1987, 619/89, 42/1989 i 21/1990 i „ Sl. glasnik RS“, br.16/1990, 49/1992, 23/1993, 67/1993, 47/1994, 17/1995, 44/1998, 10/2002, 80/2002, 39/2003 i 67/2003), postojalo posebno krivično delo „Korupcija u zdravstvu” iz člana 255e, koje su činili zdravstveni radnici, a koje se razlikovalo od dela primanja i davanja mita iz čl. 254. i 255. tog takona, koja su se odnosila na službena lica. Delo korupcije u zdravstvu činio je zdravstveni radnik u ustanovi zdravstvene zaštite čiji je osnivač RS, koji uslovi pružanje zdravstvene usluge ili iskoristi svoj položaj u ustanovi da bi pružio privatne zdravstvene usluge i na taj način pribavi kakvu korist za sebe ili drugoga, ili koji u vezi sa pružanjem zdravstvene usluge pribavi kakvu korist za sebe ili drugoga.
Pri pisanju aktuelnog KZ htelo se mnogo toga podvesti pod isto delo, išlo se na ukrupnjvanje, što je po mom mišljenju dobar pristup, ali ima svoje zamke. Jer, tada je veoma važno dati sveobuhvatne definicije i paziti da se nešto ne izostavi, inače dobijamo ovakvu situaciju. U suštini, dovoljno je novelirati članove KZ koji govore o primanju i davanju mita, upućujućom odrednicom da se pod ovim delima podrazumevaju i zabranjena koruptivna ponašanja propisana drugm zakonima, ili uzimanje i traženje bilo kakve koristi za obavljanje onog što spada u redovan delokrug poslova onog ko mito traži ili prima. Prosto je.
4. Umesto zaključka
Inače, kako „sulude“ teorije koje iznosim mogu da se prihvate kada je to zgodno, pokazalo se u jednom konkretnom slučaju, gde je, po pisanju medija, lokalna funkcionerka stranke na vlasti (i gradonačelnica) na drugom stepenu oslobođena krivice za primanje mita, sa obrazloženjem da ga nije mogla primiti jer je lekar po profesiji, a lekari nisu službena lica. Samo, sudije su u tom konkretnom slučaju zaboravile, da ona mito nije primila kao lekar, za pružanje zdravstvene pomoći, već kao član komisije koja odlučuje o pravu na penziju. A tu ima status službenog lica, jer odlučuje o nečijem pravu. Bez daljeg komentara, samo ću reći, uvek mi je zanimljivo to čitanje na pola.
Nadam se da je sada bar malo jasnije zašto smatram da ono što se čini kod nas odavno nije materijal za stručnu analizu (bar ne onih koji se bave pravom), već za Riplija (Ripley), za ediciju „Verovali ili ne“, i zašto me sve zajedno podseća na ono što sam opisano na kraju teksta „Vanredno stanje u Aveniji b.b.“. Da bi sve bilo kristalno jasno, moraju do kraja biti pročitani svi povezani tekstovi.
Izvor: Izvod iz propisa je preuzet iz programa „Propis Soft“ – Redakcija Profi Sistem Com.
