Kao jedan od razloga za otkaz od strane poslodavca Zakonom o radu (“Sl. glasnik RS”, broj 24/2005, 61/2005, 54/2009, 32/2013 i 75/2014) propisan je i tzv. tehnološki višak. U slučaju ovog otkaznog razloga poslodavac je dužan da pre otkaza ugovora o radu zaposlenom isplati otpremninu.
Veliki broj sporova vodi se upravo zbog otpremnine, a povod za ovaj tekst je Odluka Ustavnog suda od 25. marta 2015. godine doneta u konkretnom slučaju po ustavnoj žalbi, o jednom od spornih elemenata prava na otpremninu – osnovici za obračun otpremnine, ali i različiti stavovi Ustavnog suda i redovnih sudova u odnosu na stav Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja izražen u mišljenju br. 011-00-7/30 /2015-02 od 4. marta 2015. god. U ovoj odluci Ustavni sud je zauzeo stav da je visina osnovice za obračun otpremnine vezana za isplaćenu, što znači neto zaradu koja zaposlenom pripada nakon uplate poreza i doprinosa iz bruto zarade, a ne obračunatu zaradu, odnosno njenu bruto vrednost, u smislu člana 105. stav 2. Zakona o radu.
Isti stav su u svojim odlukama izrazili su i Apelacioni sudovi u Novom Sadu i Kragujevcu, dok je Vrhovni kasacioni sud naglasio da ukoliko je opštim aktom, kao osnovica za obračun visine otpremnine predviđena prosečna bruto zarada, poslodavac je u obavezi da zaposlenom obračuna otpremninu uzimajući u obzir bruto, a ne neto zaradu.
Pri tom napominjemo da je u odluci Ustavnog suda navedeno da je u konkretnom slučaju odredba Pojedinačnog kolektivnog ugovora kod poslodavca ista kao i odredba član 159. Zakona o radu, odnosno opšti akt ne daje veća prava zaposlenom u odnosu na zakon.
Naime, član 158. Zakona o radu predviđa da je poslodavac dužan da pre otkaza ugovora o radu, u smislu člana 179. stav 5. tačka 1) ovog zakona (tehnološke, ekonomske ili organizacione promene), zaposlenom isplati otpremninu, a da se visina otpremnine utvrđuje se opštim aktom ili ugovorom o radu, s tim što ne može biti niža od zbira trećine zarade zaposlenog za svaku navršenu godinu rada u radnom odnosu kod poslodavca kod koga ostvaruje pravo na otpremninu.
Član 159. propisuje da se pod zaradom u smislu člana 158. ovog zakona smatra se prosečna mesečna zarada zaposlenog isplaćena za poslednja tri meseca koja prethode mesecu u kojem se isplaćuje otpremnina.
Pre sledećih redova, još jednom napominjemo da se radi o Odluci Ustavnog suda u konkretnom slučaju, a ne o opštem stavu.
Kada je u pitanju racionalizacija zaposlenih u javnom sektoru, ista je uređena Zakonom o načinu određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom sektoru (“Sl. glasnik RS”, broj 68/2015) koji se primenjuje od 12. avgusta 2015. god. do 31. decembra 2018. god, a kojim su predviđeni određeni “mehanizmi” za smanjivanje broja zaposlenih.
Naime, članom 21. ovog zakona je propisano da je organizacioni oblik u kome postoji potreba racionalizacije broja zaposlenih na određenim poslovima dužan da sprovede anketu među zaposlenima koji rade na poslovima za koje više ne postoji potreba ili na poslovima na kojima postoji potreba smanjenja broja izvršilaca, o njihovim namerama i spremnosti za sporazumni prestanak radnog odnosa uz isplatu novčane naknade. Dakle, ovde nije reč o otpremnini već o posebnoj naknadi koja se isplaćuje kada se zaključi sporazum o prestanku radnog odnosa, dok je otpremina regulisana članom 22. istog zakona.
Naknada je različita u zavisnosti od toga da li zaposlenom na dan prestanka radnog odnosa nedostaje do dve godine ili više od dve godine do ispunjenja uslova za penziju, odnosno da li ispunjava uslove za prevremenu starosnu penziju.
Ono što je ovde bitno jeste da kada je u pitanju zaposleni kome nedostaje više od dve godine do ispunjenja uslova za penziju naknada se isplaćuje u visini 1/3 prosečne plate, odnosno zarade zaposlenog isplaćene u poslednja tri meseca koja prethode mesecu prestanka radnog odnosa, odnosno u visini 1/3 prosečne zarade u Republici Srbiji za mesec koji prethodi mesecu prestanka radnog odnosa prema podatku organa nadležnog za poslove statistike, u zavisnosti od toga šta je za zaposlenog povoljnije, uvećane za 30%, za svaku godinu rada u radnom odnosu u javnom sektoru, s tim da ukupna visina novčane naknade ne može biti veća od 8.000 evra u dinarskoj protivvrednosti. Dakle, i u ovom zakona, kao lex specialisu u odnosu na Zakon o radu imamo odrednicu “isplaćene zarade”, koju ističe Ustavni sud u predmetnoj odluci.
Članom 22. Zakona o načinu određivanja maksimalnog broja zaposlenih u javnom sektoru propisan je prestanak radnog odnosa uz isplatu otpremnine. Stavom 3. ovog člana navedeno je da zaposleni koji je utvrđen kao višak zaposlenih, odnosno koji je neraspoređen, ima pravo na isplatu otpremnine zbog prestanka potrebe za njegovim radom u visini koja se određuje u skladu sa zakonom kojim se uređuje njegov radno-pravni status, a koja se obračunava za sve godine rada u radnom odnosu u javnom sektoru.
Navedimo npr. Zakon o državnim službenicima (”Sl. glasnik RS”, br. 79/05, 81/05-isp., 83/05-isp., 64/07, 67/07-isp, 116/08, 104/09 i 99/14) koji propisuje da kada su u pitanju primanja državnih službenika, isti ima pravo na platu, naknade i druga primanja prema zakonu kojim se uređuju plate u državnim organima (što je prvobitno bio Zakon o platama u državnim organima i javnim službama do 1. januara 2007. god, odnosno početka primene Zakona o platama državnih službenika i nameštenika).
Dalje, Zakon o platama državnih službenika i nameštenika (“Sl. glasnik RS”, broj 62/2006, 63/2006-ispr., 115/2006-ispr., 101/2007, 99/2010, 108/2013 i 99/2014) uređuje i pitanje otpremnine državnih službenika i nameštenika, ali kada je u pitanju visina otpremnine upućuje na Uredbu o naknadi troškova i otpremnini državnih službenika i nameštenika (“Sl. glasnik RS”, broj 98/2007, 84/2014 i 84/2015).
Ovom uredbom je propisano da “…državnom službeniku kome prestane radni odnos…, isplaćuje se otpremnina za svaku navršenu godinu rada u radnom odnosu kod poslednjeg poslodavca u visini trećine njegove plate…”, a pod platom se smatra prosečna mesečna plata zaposlenog koja mu je isplaćena za poslednja tri meseca koja prethode mesecu u kome je doneseno rešenje kojim je utvrđeno da je postao neraspoređen, odnosno rešenje o otkazu radnog odnosa.
Dakle, ponovo imamo odrednicu “isplaćena zarada”.
