Ovaj tekst je nastao od stručnog komentara „Rehabilitacija, pravda za nevine ili nova nepravda za mnoge?“, koji je u celosti objavljen u časopisu Advokatska kancelarija br. 93, maj 2022. god. Konkretan povod za pisanje navedenog komentara bila je potreba da se analizira nešto što kod nas, po mom mišljenju, nije urađeno na najbolji način (što je praktično standard u postupanju), a sprovodi se već više od deceniju i po.
Naime, ovde govorim o rehabilitaciji lica koja su iz političkih, verskih, nacionalnih ili ideoloških razloga, lišena života, slobode ili drugih prava, uređenoj Zakonom o rehabilitaciji („Sl. glasnik RS“, br. 92/2011) – u daljem tekstu: Zakon. Inače, to nije prvi propis koji je kod nas tretirao ovu problematiku, naime stupanjem na snagu Zakona prestao je da važi Zakon o rehabilitaciji („Sl. glasnik RS”, br. 33/2006) – u daljem tekstu: prethodni zakon.
Osnovnim pitanjima, šta je to rehabilitacija uopšte odnosno šta predstavlja, bavio sam se u tekstu „Šta je to rehabilitacija?“. Inače, sve ograde i napomene date u tom tekstu (u vezi očekivanja, namera, motiva, svrhe i manira pisanja teksta, odsustvo namera izvrgavanja ruglu i optuživanja, upotrebe izraza i skraćenica, o tome šta predstavlja izneto itd.) važe i ovom komentaru.
U ovom komentaru ću se pozabaviti pitanjem ko ima pravo na rehabilitaciju a kome to pravo može biti uskraćeno i zašto? A preostala sporna pitanja razmotrio sam u tekstu „Šta je sporno kod rehabilitacije?“.
Inače, tekstovi koje navodim dostupni su (ili će biti uskoro) na Pravnom portalu.
1. Ko ima pravo na rehabilitaciju?
Zakonom je uređena rehabilitacija i pravne posledice iste za određen krug lica, odnosno za lica, koja su iz političkih, verskih, nacionalnih ili ideoloških razloga, lišena života, slobode ili drugih prava. Prava po osnovu rehabilitacije utvrđena Zakonom stiču se i na osnovu pravnosnažnih sudskih odluka kojima su usvojeni zahtevi za rehabilitaciju, u skladu sa prethodnim zakonom a zahtev za rehabilitaciju može se podneti i ako je doneta pravnosnažna sudska odluka kojom je odbijen zahtev za rehabilitaciju prema odredbama prethodnog zakona.
Kada govorimo o krugu lica koja imaju pravo na rehabilitaciju, tu je postavljeno nekoliko uslova. To mogu biti samo lica koja su iz gore navedenih razloga, lišena života, slobode ili drugih prava:
– sudskom ili administrativnom odlukom organa Republike Srbije (u daljem tekstu: RS) ili vojnih i drugih jugoslovenskih organa, ako je ta odluka doneta protivno načelima pravne države i opšteprihvaćenim standardima ljudskih prava i sloboda,
– na teritoriji ili izvan teritorije RS a bez sudske ili administrativne odluke organa RS ili vojnih i drugih jugoslovenskih organa.
Pravo na rehabilitaciju imaju i gore navedena lica koja se, u skladu sa propisima, smatraju borcima narodnooslobodilačkog rata.
Uslov u pogledu prava na rehabilitaciju u vezi odluka jugoslovenskih organa, je da su ta lica imala ili imaju prebivalište na teritoriji RS ili državljanstvo RS. Isti uslov važi i za lica koja su bez ikakve odluke pretrpela posledice izvan teritorije RS.
RS inače, u smislu Zakona, nije odgovorna za radnje i akte okupacionih snaga za vreme trajanja Drugog svetskog rata na teritoriji RS, ali jeste za akte organa RS (odnosno njenih prethodnica Narodne RS, Socijalističke RS) kao i za akte vojnih i drugih jugoslovenskih organa, ukoliko su ispunjeni ostali uslovi u pogledu lica.
Da sumiramo, opšti uslov za rehabilitaciju je nedostatak pravnog osnova. Znači, pravo na rehabiltacija postoji u slučaju da je za gore navedena lica nastupila određena posledica (lišenje života, slobode ili drugih prava) bez valjanog pravnog osnova (bez sudske ili administrativne odluke, ili sa takvom odlukom a iz razloga političke, verske, nacionalne ili ideološke prorode, ili donetom protivno načelima pravne države i opšteprihvaćenim standardima ljudskih prava i sloboda).
Zakon prepoznaje dve vrste rehabilitacije, pa tako po sili zakona rehabilituju se lica:
1. čija su prava i slobode povređena bez sudske ili administrativne odluke, uz ispunjenje ostalih uslova,
2. lica koja su sudskom ili administrativnom odlukom kažnjena:
– za delo koje u vreme izvršenja radnje nije bilo određeno zakonom kao kažnjivo delo ili kaznom koja u vreme izvršenja dela nije bila propisana;
– za krivično delo neprijateljske propagande zlonamernim i neistinitim prikazivanjem društvenopolitičkih prilika u zemlji iz člana 118. stav 1. Krivičnog zakonika („Sl. list FNRJ”, br. 13/1951, 30/1959 – prečišćeni tekst, 11/1962, 31/1962 i 37/1962 i „Sl. list SFRJ”, br. 15/1965, 15/1967, 20/1969 i 6/1973);
– za određena krivična dela iz Zakona o suzbijanju nedopuštene trgovine, nedopuštene špekulacije i privredne sabotaže („Sl- list DFJ”, broj 26/1945 i „Sl. list FNRJ”, broj 56/46), tj. iz člana 1. stav 3. (prekoračenje cena i druga nepropisna trgovina, prikrivanje viškova i sl.) učinjena iz nehata, te iz člana 5. stav 2. u vezi sa stavom 1. tač. 1), 3), 4), 5), 6), 11) i 12) (oštećivanje sredstava za proizvodnju, prikrivanje sirovina, prekid rada bez osnova itd.), kao i kada je protiv vlasnika preduzeća (radnje), odgovorne uprave pravnog lica, organa ili punomoćnika pravnog lica koji su upravljali preduzećem ili imanjem u svojini pravnog lica, povređena pretpostavka nevinosti primenom člana 11. tog zakona;
– za krivično delo agitacije i propagande kojom se izaziva nacinalna i rasna mržnja i razdor iz člana 2. Zakona o zabrani izazivanja nacionalne, rasne i verske mržnje i razdora („Sl. list DFJ”, broj 36/1945 i „Sl. list FNRJ”, broj 56/1946), ako je učinjeno samo radnjom pisanja;
– zbog bekstva iz ustanove za izvršenje sankcija i drugih prinudnih mera u kojoj je izvršavana sankcija ili druga prinudna mera prema licu koje se rehabilituje;
– zbog izjašnjenja za Rezoluciju Informbiroa od 28. juna 1948. godine i držana u logorima ili zatvorima na teritoriji Federativne Narodne Republike Jugoslavije u periodu od 1949. do 1955. god.,
3. koja su po principu kolektivne odgovornosti proglašena za ratne zločince, odnosno učesnike u ratnim zločinima, a koja nisu izgubila jugoslovensko državljanstvo i nisu izvršila ili učestvovala u izvršenju ratnih zločina,
4. lica kojima je Ukazom Predsedništva Prezidijuma Narodne skupštine Federativne Narodne Republike Jugoslavije U. broj 392 od 8. marta 1947. godine („Sl. list FNRJ”, broj 64/1947) ukinuto državljanstvo i konfiskovana celokupna imovina.
Sud u slučaju zakonske rehabilitacije donosi odluku kojom utvrđuje da je lice rehabilitovano po sili zakona, a u slučaju sudske rehabilitacije sud ga svojom odlukom rehabilituje.
2. Ko nema pravo na rehabilitaciju?
Po decidnoj odredbi Zakona, pravo na rehabilitaciju nemaju lica koja su za vreme trajanja Drugog svetskog rata na teritoriji RS lišena života u oružanim sukobima kao pripadnici okupacionih oružanih snaga i kvislinških formacija. Takođe, ne mogu se rehabilitovati pripadnici okupacionih snaga koje su okupirale delove teritorije RS tokom Drugog svetskog rata i pripadnici kvislinških formacija, a koji su izvršili, odnosno učestvovali u izvršenju ratnih zločina.
Pod takvim licima smatraju se:
– sva lica koja su odlukom vojnog suda ili drugog organa pod kontrolom Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije od dana oslobođenja određenog mesta (dan kada su pripadnici Narodnooslobodilačkog pokreta počeli efektivno da vrše vlast u tom naseljenom mestu, koja se kasnije nije prekidala) proglašena za ratne zločince, odnosno učesnike u ratnim zločinima;
– sva lica koja su sudovi i drugi organi Demokratske Federativne Jugoslavije i Federativne Narodne Republike Jugoslavije, kao i Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača tokom Drugog svetskog rata proglasili da su ratni zločinci, odnosno učesnici u ratnim zločinima,
ako u međuvremenu nisu rehabilitovana, ili ne rehabilitovana u skladu sa Zakonom, ili se u postupku rehabilitacije utvrdi da nisu izvršila, odnosno učestvovala u izvršenju ratnih zločina.
Inače, ko nije započeo postupak, više i ne može ostvariti pravo na rehabilitaciju, jer je pravo na podnošenje zahteva za rehabilitaciju ograničeno na pet godina od dana stupanja na Zakona, što će reći novi zahtevi nisu mogući nakon 15. decembra 2016. god. kada je isteklo pet godina primene Zakona.
3. Umesto zaključka
Ponoviću po mom mišljenju, ono najvažnije kod rehabilitacije, a čime ću se detaljno baviti u tekstu „Šta je sporno kod rehabilitacije?“. Pogled na nečiju ličnost i delo je uvek stvar subjektivnog pristupa, pogotovo ako je reč o bliskim licima. Neko može biti dobar otac a s druge strane može počiniti zločin. Pitanje za razmišljanje je, kada se nešto o nekome ili nečemu tvrdi (da jeste ili nije) ili donosi sud, da li se u potpunosti može isključiti subjektivni pristup i govoriti o nečemu što se dešavalo davno, pogotovo o stvarima koje se ne mogu razumeti bez, opet, subjektivnog pristupa njihovih učesnika i u kontekstu okolnosti u kojima su se oni nalazili.
Na kraju stiče se utisak da iako je proces rehabilitacije već tretiran zakonom, da iako se na uređenje ovih pitanja dugo čekalo, Zakon ipak ostao nedorečen i nedorađen, što je jasno i pokazala primena istog u praksi. Drugo pitanje koje se postavlja, a o kom neću raspravljati, je, da li se iza donošenja manjkavog propisa, krila možda neka namera? Recimo da se uz one koji stvarno treba da budu rehabilitovani „provuku“ i neki drugi, ne bi li se time stvorila osnova za povraćaj oduzete imovine recimo? Ili da se teret odgovornosti prevali na sudove koji sprovode postupke rehabilitacije?
Da li da ponovim na šta me podseća ono što se čini kod nas? Mislim da nije potrebno, ko je ranije čitao moje komentare jasno mu je. Kome nije, neka pogleda ono što sam opisao na kraju teksta „Vanredno stanje u Aveniji b.b.“.
Izvor: Izvod iz propisa je preuzet iz programa „Propis Soft“ – Redakcija Profi Sistem Com.