Ovim komentarom želimo da približimo mogućnost radnog angažovanja lica koje se nalazi u starosnoj penziji, usled učestalih pitanja u praksi.
Uopšteno gledano, sa aspekata Zakona o radu kao krovnog zakona u oblasti radnih odnosa ovo angažovanje je moguće i to bez bilo kakvih negativnih posledica na stečeno pravo na penziju. Ovo je naročito istaknuto iz razloga što je u jednom periodu radno angažovanje korisnika starosne penzije imalo uticaj na stečeno pravo na penziju u smislu obustave isplate penzije u periodu radnog angažovanja odnosno sticanja svojstva osiguranika.
Takođe, skrećemo pažnju da se navedeni tekst odnosi na starosnu penziju i prevremenu starosnu penziju, jer postoje kod drugih vrsta penzije ograničenja po pitanju radnog angažovanja i njegov uticaj na ostvarivanje prava i isplatu penzije (npr. vrši se obustava isplate porodične ili invalidske penzije kod sticanja svojstva osiguranika).
Starosna i preveremena starosna penzija
U skladu sa čl. 19. Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju (“Sl. glasnik RS”, br. 34/2003, 64/2004-US, 84/2004-dr.zakon, 85/2005, 101/2005, 63/2006-US, 5/2009, 107/2009, 30/2010-dr.zakon, 101/2010, 93/2012, 62/2013, 108/2013, 75/2014, 142/2014, 73/2018, 46/2019-OUS, 86/2019 i 62/2021) (u daljem tekstu: Zakon o PIO):
„Osiguranik stiče pravo na starosnu penziju:
1) kad navrši 65 godina života i najmanje 15 godina staža osiguranja;
2) kad navrši 45 godina staža osiguranja.“
Članom 19a Zakona o PIO je propisano:
„Izuzetno od člana 19. tačka 1) ovog zakona, osiguranik žena koja navrši najmanje 15 godina staža osiguranja, stiče pravo na starosnu penziju kad navrši:
1) u 2015. godini, 60 godina i šest meseci života;
2) u 2016. godini, 61 godinu života;
3) u 2017. godini, 61 godinu i šest meseci života;
4) u 2018. godini, 62 godine života;
5) u 2019. godini, 62 godine i šest meseci života;
6) u 2020. godini, 63 godine života;
7) u 2021. godini, 63 godine i dva meseca života;
8) u 2022. godini, 63 godine i četiri meseca života;
9) u 2023. godini, 63 godine i šest meseci života;
10) u 2024. godini, 63 godine i osam meseci života;
11) u 2025. godini, 63 godine i deset meseci života;
12) u 2026. godini, 64 godine života;
13) u 2027. godini, 64 godine i dva meseca života;
14) u 2028. godini, 64 godine i četiri meseca života;
15) u 2029. godini, 64 godine i šest meseci života;
16) u 2030. godini, 64 godine i osam meseci života;
17) u 2031. godini, 64 godine i deset meseci života.“
Kada je u pitanju prevremena starosna penzija, ona je regulisana čl. 19b i 19v Zakona o PIO na sledeći način:
„19b
Osiguranik stiče pravo na prevremenu starosnu penziju kad navrši najmanje 40 godina staža osiguranja i najmanje 60 godina života.“
„19v
Izuzetno od člana 19b ovog zakona, osiguranik stiče pravo na prevremenu starosnu penziju kad navrši:
1) u 2015. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 55 godina života (muškarac), odnosno 36 godina i četiri meseca staža osiguranja i najmanje 54 godine i četiri meseca života (žena);
2) u 2016. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 55 godina i osam meseci života (muškarac), odnosno 37 godina staža osiguranja i 55 godina života (žena);
3) u 2017. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 56 godina i četiri meseca života (muškarac), odnosno 37 godina i šest meseci staža osiguranja i najmanje 55 godina i osam meseci života (žena);
4) u 2018. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 57 godina života (muškarac), odnosno 38 godina staža osiguranja i najmanje 56 godina i četiri meseca života (žena);
5) u 2019. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 57 godina i osam meseci života (muškarac), odnosno 38 godina i šest meseci staža osiguranja i najmanje 57 godina života (žena);
6) u 2020. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 58 godina i četiri meseca života (muškarac), odnosno 39 godina staža osiguranja i najmanje 57 godina i osam meseci života (žena);
7) u 2021. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 59 godina života (muškarac), odnosno 39 godina i četiri meseca staža osiguranja i najmanje 58 godina i četiri meseca života (žena);
8) u 2022. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 59 godina i šest meseci života (muškarac), odnosno 39 godina i osam meseci staža osiguranja i najmanje 59 godina života (žena);
9) u 2023. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 60 godina života (muškarac), odnosno 40 godina staža osiguranja i najmanje 59 godina i šest meseci života (žena).“
Osnov radnog angažovanja
Korisnik starosne penzije, može zaključiti sledeće ugovore u slučaju radnog angažovanja: Ugovor o radu, Ugovor o delu, Ugovor o privremenim i povremenim poslovima i Ugovor o dopunskom radu.
Ugovor o radu regulisan je članovima od 30-33. Zakona o radu (“Sl. glasnik RS” broj 24/2005, 61/2005, 54/2009, 32/2013, 75/2014, 13/2017-OUS, 113/2017 i 95/2018-aut.tumačenje) (u daljem tekstu: ZOR)
Na radno angažovanog korisnika starosne penzije koji stiče angažovanjem status zaposlenog primenjuju se i sve drugo odredbe ZOR-a kojim se regulišu prava i obaveze zaposlenog po osnovu zaposlenja.
Korisnik starosne penzije može zasnovati radni odnos i na određeno i na neodređeno vreme.
Kako je i naznačeno u uvodnom delu, od 1992. godine do danas, ako izuzmemo period od 1.1.2002. godine do odluke Saveznog ustavnog suda 27.6.2002. godine, korisnicima starosne penzije omogućeno je da se zaposle, odnosno da obavljaju samostalnu delatnost, a da im se za to vreme ne obustavlja isplata penzije. (Mišljenje Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja br. 011-00-00616/2014-07 od 09. oktobra 2014. god.)
Ugovor o delu regulisan je čl. 199. ZOR-a.
Ugovor o delu je ugovor koji se zaključuje van radnog odnosa i lice koje je obavlja poslove po osnovu ugovora o delu nema status zaposlenog u smislu Zakona.
Prema tome, može se zaključiti ugovor o delu sa određenim licima samo za obavljanje poslova koji su van delatnosti kompanije, odnosno za poslove koji nisu sistematizovani pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji poslova.
Na ovom mestu nije na odmet istaći da su brojna mišljenja nadležnog ministarstva rada o radnom angažovanju korisnika starosne penzije. Kada su u pitanju ugovor o radu i ugovor o delu Ministarstvo rada i socijalne politike u mišljenju br. 011-00-942/2010-02 od 16. decembra 2010. god. navodi:
“Nema zakonskih smetnji da se sa korisnikom starosne penzije zasnuje radni odnos zaključivanjem ugovora o radu, u skladu sa čl. 30. do 33. Zakona o radu (“Sl. glasnik RS”, br. 24/2005, 61/2005 i 54/2009), odnosno da zaključi ugovor o delu saglasno članu 199. tog zakona.
Korisniku starosne penzije koji zasnuje radni odnos ili zaključi ugovor o delu ne obustavlja se isplata penzije koju je ostvario u skladu sa propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju.”
Privremeni i povremeni poslovi regulisani su čl. 197. ZOR-a. U ovom članu izričito se korisnici starosne penzije navode kao lica sa kojima poslodavac može za obavljanje poslova koji su po svojoj prirodi takvi da ne traju duže od 120 radnih dana da zaključi ugovor o obavljanju privremenih i povremenih poslova.
Nadležno ministartsvo se takođe više puta oglašavalo po pitanju zaključivanja ovog ugovora sa korisnicima starosne penzije iako je iz navedene odredbe dovoljno transparentna takva mogućnost. Pa tako Ministarstvo rada, zapošljavanja i socijalne politike u mišljenju br. 011-00-1299/2006 od 12. januara 2007. god. navodi:
„Prema članu 197. Zakona poslodavac može za obavljanje poslova koji su po svojoj prirodi takvi da ne traju duže od 120 radnih dana u kalendarskoj godini da zaključi ugovor o obavljanju privremenih i povremenih poslova sa: nezaposlenim licem, zaposlenim koji radi nepuno radno vreme – do punog radnog vremena i korisnikom starosne penzije. Znači da starosni penzioner može da obavlja privremene i povremene poslove, koji se po svom obeležju ne smatraju radnim odnosom.“
Zatim u mišljenju br. 011-00-01089/2006-02 od 6. decembra 2006. god. Ministarstvo rada, zapošljavanja i socijalne politike navodi između ostalog:
„Čl. 197. do 202. Zakona o radu (“Sl. glasnik RS”, br. 24/2005 i 61/2005 – dalje: Zakon), regulišu rad van radnog odnosa, odnosno zaključivanje više vrsta ugovora radi obavljanja određenih poslova za koje se ne zahteva zasnivanje radnog odnosa.
Ugovor o privremenim i povremenim poslovima poslodavac može da zaključi radi obavljanja poslova koji su po svojoj prirodi takvi da ne traju duže od 120 radnih dana u kalendarskoj godini. Ovaj ugovor može da se zaključi sanezaposlenim licem, zaposlenim koji radi nepuno radno vreme – do punog radnog vremena i sa korisnikom starosne penzije…“
U mišljenju Ministarstva rada, zapošljavanja i socijalne politike, br. 011-00-1273/2006 od 1.12.2006. godine navodi se:
„Može se i sa korisnikom starosne penzije za obavljanje poslova koji su po svojoj prirodi takvi da ne traju duže od 120 radnih dana u kalendarskoj godini zaključiti ugovor o obavljanju privremenih i povremenih poslova do punog radnog vremena“
Ugovor o dopunskom radu regulisan je čl. 202. ZOR-a kao poslednji u nizu ugovora u okviru dela koji reguliše rad van radnog odnosa. I kod ovog ugovora kao i kod ugovora o delu i ugovora o privremenim i povremenim poslovima ne zasniva se radni odnos, tj lice koje ih sa poslodavcem zaključuje nema svojstvo zaposlenog u smislu ZOR-a.
Kako je navedeno već u tekstu, lice radno angažovano po nekim od navedenih ugovora nema nikakvih ograničenja po pitanju ostvarivanja prava na penziju ili njenu isplatu.
Ponovni obračun penzije
Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju u čl. 121. stav 1 propisuje da korisnik starosne penzije, prevremene starosne penzije koji se zaposli na teritoriji Republike, odnosno obavlja samostalnu delatnost po osnovu koje je obavezno osiguran na teritoriji Republike, ima pravo po prestanku tog zaposlenja odnosno obavljanja te samostalne delatnosti, na ponovno određivanje penzije ako je bio u osiguranju najmanje godinu dana.
U stavu 2 istog člana navodi se da se korisniku prava na penziju u navedenom slučaju utvrđuje povoljniji iznos penzije.
U mišljenju Ministarstva finansija, br. 414-00-111/2008-04 od 17. septembra 2008. god.:
“…Odredbom člana 64. Zakona propisano je da obveznici doprinosa ne mogu biti oslobođeni obaveze obračunavanja i plaćanja doprinosa.
U slučaju kada je licu koje je preduzetnik, a istovremeno i korisnik starosne penzije, rešenjem nadležnog poreskog organa utvrđena obaveza plaćanja doprinosa za obavezno penzijsko i invalidsko osiguranje po osnovu obavljanja samostalne delatnosti, tada saglasno navedenim zakonskim odredbama, ukoliko osiguranik ostvaruje prihode po osnovu rada, konkretno po osnovu obavljanja samostalne delatnosti, podleže obavezi obračunavanja i plaćanja doprinosa za obavezno penzijsko i invalidsko osiguranje u skladu sa Zakonom. Ovako plaćeni doprinos, po prestanku obavljanja samostalne delatnosti, saglasno odredbi člana 121. Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju predstavlja osnov za ponovno određivanje visine penzije licu koje je već korisnik starosne penzije, ako je bio u osiguranju najmanje godinu dana.
Shodno tome, obveznik doprinosa ne može biti oslobođen obaveze obračunavanja i plaćanja doprinosa, a iznos plaćenog doprinosa utiče na povećanje visine osnovice osiguranja, odnosno utvrđivanje visine penzije.”
U mišljenju Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, br. 021-01-10/122/2020-07 od 17. juna 2020. god. navodi se da je odredbom člana 82a. stav 4. Zakona utvrđen je izuzetak od opšteg načela propisanog stavom 1. ovog člana da se pravo na starosnu penziju, prevremenu starosnu penziju ostvaruje posle prestanka osiguranja, tako da osiguranici iz člana 12. stav 1. tačka 1) ovog zakona koji obavljaju delatnost u skladu sa zakonom kojim se uređuje rad privatnih preduzetnika, osiguranici iz člana 14. stav 5. ovog zakona i osiguranici koji su izabrana, imenovana ili postavljena lica, kao i lica koja su hranitelji u skladu sa zakonom, pravo na starosnu penziju ili prevremenu starosnu penziju mogu ostvariti ispunjenjem uslova za sticanje prava na starosnu penziju ili prevremenu starosnu penziju.
Međutim, odredbom člana 121. stav 1. Zakona, propisano je da korisnik starosne penzije, prevremene starosne penzije koji se zaposli na teritoriji Republike, odnosno obavlja samostalnu delatnost po osnovu koje je obavezno osiguran na teritoriji Republike, ima pravo po prestanku tog zaposlenja odnosno obavljanja te samostalne delatnosti, na ponovno određivanje penzije ako je bio u osiguranju najmanje godinu dana.
Dakle, za ostvarivanje prava na ponovno određivanje penzije kao jedan od uslova propisan je prestanak zaposlenja, odnosno prestanak obavljanja samostalne delatnosti, bez bilo kakvog izuzetka, pa i bez izuzetka u odnosu na osiguranike navedene u članu 82a. stav 4. Zakona.
Imajući u vidu izneto, mišljenja smo da je primenu odredbe člana 121. stav 1. Zakona potrebno posmatrati nezavisno od uslova za ostvarivanje prava na starosnu penziju, odnosno od izuzetka propisanog odredbom člana 82a stav 4. navedenog zakona. Prema tome, navedeni osiguranici koji pravo na starosnu penziju ili prevremenu starosnu penziju ostvare primenom odredbe člana 82a. stav 4. Zakona, ako se zaposle na teritoriji Republike, odnosno obavljaju samostalnu delatnost po osnovu koje su obavezno osigurani na teritoriji Republike, pravo na ponovno određivanje penzije imaju po prestanku tog zaposlenja odnosno obavljanja te samostalne delatnosti, kako je propisano odredbom člana 121. stav 1. Zakona. Dakle, u vezi sa primenom navedene odredbe Zakona, bitno je da nastupi prestanak osiguranja (po svim osnovama). S tim u vezi, nije od značaja koliko traje taj prestanak osiguranja, odnosno da li će korisnik penzije, kome je prestalo osiguranje u cilju ostvarivanja prava iz člana 121. stav 1. Zakona, ponovo da stekne svojstvo osiguranika.
Ograničenja u javnom sektoru
Mimo opšteg režima radnih odnosa, kao i svih navedenih pravila, neophodno je skrenuti pažnju na imperativne odredbe brojnih zakona koji regulišu radne odnose zaposlenih u javnom sektoru. Naime, u javnom sektoru je kao imperativ regulisan prestanak radnog odnosa ispunjenjem uslova za starosnu penziju, najčešće u smislu Zakona o PIO (mada se u pojedinim oblastima javnog sektora daje mogućnost dužeg radnog angažovanja). Zaposleni kada napuni propisane godine za ostvarivanje starosne penzije, po sili zakona (lex specialis u odnosu na ZOR) mu prestaje radni odnos, bez mogućnost daljeg radnog angažovanja. Dakle, bez obzira na volju i postojanje saglasnosti takvog zaposlenog i poslodavca u javnom sektoru je isključena mogućnost radnog angažovanja lica koje je steklo propisan uslov za starosnu penziju. Navedeno ne znači da lice ne može biti radno angažovano u privatnom sektoru. Takođe, u pojedinim delovima javnog sektora ovakva ograničenja ne postoje.
Skrećemo pažnju ovom prilikom da se, kada su u pitanju žene zaposlene u javnom sektoru prilikom penzionisanja, odnosno prestanka radnog odnosa usled ispunjavanja uslova za penziju primenjuje član 19. Zakona o PIO. Član 19a predstavlja samo pravo odnosno mogućnost, koji zaposlena žena može da iskoristi. Kada bi joj radni odnos prestao „po sili zakona“ primenom uslova propisanih čl. 19a u javnom sektoru, radilo bi se o diskriminaciji žena u odnosu na zaposlene kolege muškog pola. O tome je stav zauzeo Vrhovni kasacioni sud u presudi Rev2 2665/2017 od 8. novembra 2018. god., utvrđena na sednici Građanskog odeljenja od 10. decembra 2019. god.
U presudi se između ostalog navodi:
„Vrhovni kasacioni sud nalazi da su tužilji u postupku otkaza ugovora o radu, prekršena Ustavom i zakonima zajemčena načela zabrane, kako neposredne, tako i posredne diskriminacije po osnovu pola i dostupnosti svih radnih mesta pod jednakim uslovima. Naime, osnov prestanka radnog odnosa tužilje je prestanak potrebe za njenim radom, utvrđen isključivo na osnovu jednog od kriterijuma predviđenih Programom rešavanja viška zaposlenih u stomatološkim službama, a to je ispunjenost uslova za starosnu penziju, u skladu sa propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju. Prilikom primene ovog kriterijuma, tuženi je uslove za starosnu penziju u odnosu na tužilju, utvrđivao primenom člana 19a Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju, kojim je za žene osiguranike, utvrđena pogodnost u pogledu uslova za ostvarivanje prava na starosnu penziju, određivanjem manjeg broja godina života, u odnosu na opšti uslov od 65 godina, koji je jednak za osiguranike oba pola.
Dakle, tuženi je u primeni kriterijuma koji se odnosi na sticanje uslova za starosnu penziju, u odnosu na tužilju, primenio uslove koji su posebnim zakonom predviđeni kao pravo ili mogućnost žene osiguranika, čime je tužilju doveo u neravnopravni položaj u odnosu na svoje kolege, odnosno druge zaposlene muškog pola, u odnosu na koje je primenjivan opšti uslov, jednak za sve osiguranike, a to je 65 godina života…“
Umesto zaključka
Ovim tekstom dali smo odgovor na često postavljena pitanja u praksi u vezi radnog angažovanja korisnika starosne penzije, ograničenja po pitanju angažovanja, kao i uticaj istog na ostvarivanje prava i isplatu već stečene penzije.
Pored navedenog skrenuli smo pažnju i na uticaj ostvarenog staža osiguranja za vreme angažovanja na stečenu penziju kao i mogućnost njenog ponovnog određivanja a sve u cilju razumevanja propisa i ispravnog postupanja u praksi.
Izvor: Izvod iz propisa preuzet iz pravne baze “Propis Soft“, Redakcija Profi Sistem Com
