U „Sl. glasniku RS“, br. 46/2019 od 26. juna 2019. god. objavljena je Odluka Ustavnog suda broj IUz-130/2017 kojom je Ustavni sud Republike Srbije utvrdio da odredba člana 28a Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju („Službeni glasnik RS”, br. 34/03, 64/04 – Odluka US, 84/04 – dr. zakon, 85/05, 101/05 – dr. zakon, 63/06 – Odluka US, 5/09, 107/09, 30/10 – dr. zakon, 101/10, 93/12, 62/13, 108/13, 75/14, 142/14 i 73/18), u delu koji glasi: „Ako je umrli osiguranik ili umrli korisnik starosne, prevremene starosne penzije ili invalidske penzije u trenutku zaključenja braka navršio godine života iz člana 19. tačka 1) ovog zakona,”, nije u saglasnosti sa Ustavom.
Član 28a Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju (“Sl. glasnik RS”, br. 34/2003, 64/2004-US, 84/2004-dr.zakon, 85/2005, 101/2005, 63/2006-US, 5/2009, 107/2009, 30/2010-dr.zakon, 101/2010, 93/2012, 62/2013, 108/2013, 75/2014, 142/2014, 73/2018) glasi:
„Ako je umrli osiguranik ili umrli korisnik starosne, prevremene starosne penzije ili invalidske penzije u trenutku zaključenja braka navršio godine života iz člana 19. tačka 1) ovog zakona, bračni drug može steći pravo na porodičnu penziju pod uslovom da imaju zajedničko dete ili da je brak trajao najmanje dve godine.“
Predlagač je smatrao da osporena odredba Zakona nije u saglasnosti sa čl. 18, 20, 21. i 70. Ustava, pri čemu navodi i odredbe člana 2. stav 1. i čl. 4, 8. i 23. Zakona o zabrani diskriminacije, ukazujući na akt diskriminacije definisan tim zakonom. Naime, prema mišljenju predlagača, osporenom odredbom Zakona propisan je dodatni uslov za ostvarivanje prava bračnog druga na porodičnu penziju ako je zaključio brak sa osiguranikom, odnosno korisnikom starosne, prevremene starosne ili invalidske penzije koji je „u trenutku zaključenja braka navršio 65 godina života”, tako što je u tom slučaju predviđeno da bračni drug može steći pravo na porodičnu penziju ako sa umrlim osiguranikom ima zajedničko dete ili ako je brak trajao najmanje dve godine. Predlagač dalje smatra da je time pravo na porodičnu penziju neopravdano uskraćeno licima, koji ispunjavaju alternativno postavljene uslove za udovu, odnosno udovca iz čl. 29. i 30. Zakona, ukoliko nemaju zajedničko dete sa umrlim osiguranikom ili je njihov brak trajao manje od dve godine, isključivo zbog ličnog svojstva bračnog druga (umrlog osiguranika), tj. starosnog doba u trenutku zaključenja braka, što se, prema mišljenju predlagača, ne može opravdati nijednim objektivnim i opravdanim razlogom.
Isticalo se da se navedeni uslov za ostvarivanje prava na porodičnu penziju ne traži za lica koja su sklopila brak sa mlađim osiguranicima, čak i ako su u trenutku sklapanja braka imali 64 godine i 11 meseci i iznosi mišljenje da godine starosti u trenutku zaključenja braka nemaju nikakav uticaj na dužinu života osiguranika, kao i da je intencija zakonodavca zasnovana na predrasudama i stereotipima o starijim ljudima da su oni zbog svojih godina života prijemčiviji da budu izloženi različitim zloupotrebama od drugih ljudi, te da nisu dovoljno sposobni da procene šta je u njihovom najboljem interesu u različitim oblastima društvenog života, uključujući i bračni i porodični život.
Predlagač je ukazao i na to da se svaka eventualna zloupotreba prava na porodičnu penziju može sprečiti nizom pravnih sredstava koja neće u toj meri pogađati članove porodice umrlog korisnika, odnosno koja ih neće stavljati u nejednak položaj samo zato što su sklopili brak sa osobom koja je navršila 65 godina života. Iz navedenih razloga predlagač smatra da osporenom odredbom Zakona nije obezbeđena Ustavom i zakonom garantovana zabrana diskriminacije po osnovu starosnog doba i da nije primenjen princip socijalne pravde, imajući u vidu da pravo na penziju, uključujući i porodičnu, predstavlja jedan od ključnih elemenata ustavnog principa socijalne pravde, budući da se članom 70. stav 2. Ustava garantuje ekonomska sigurnost penzionera što podrazumeva materijalno obezbeđenje i socijalnu sigurnost i preživelog bračnog druga.
U odgovoru Narodne skupštine, donosioca osporenog Zakona, između ostalog, navodi se i da se radi o novoj normi, kojom je u cilju sprečavanja zloupotreba prava na porodičnu penziju, utvrđen dopunski uslov za ostvarivanje ovog prava, da se zakonom propisani način ostvarivanja jednog Ustavom zajemčenog ljudskog ili manjinskog prava ili slobode ne može smatrati stečenim pravom, te da se zato ni promene u zakonskom uređivanju načina na koji se konkretno ljudsko ili manjinsko pravo ostvaruje, ne mogu dovesti u vezu sa kršenjem odredbe člana 20. stav 2. Ustava; da je zakonodavac imao u vidu specifičnu prirodu prava na porodičnu penziju, vodeći računa o njegovom smislu, cilju i posledicama koje treba da proizvede u pravnom poretku, da je ideja zakonodavca da se propisivanjem uslova u članu 28a Zakona spreči zloupotreba institucije braka i dr.
Ustavni sud je, u sprovedenom postupku, utvrdio da je odredbom člana 28a Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju („Službeni glasnik RS”, br. 34/03, 64/04 – Odluka US, 84/04 – dr. zakon, 85/05, 101/05 – dr. zakon, 63/06 – Odluka US, 5/09, 107/09, 30/10 – dr. zakon, 101/10, 93/12, 62/13, 108/13, 75/14, 142/14 i 73/18) propisano da ako je umrli osiguranik ili umrli korisnik starosne, prevremene starosne penzije ili invalidske penzije u trenutku zaključenja braka navršio godine života iz člana 19. tačka 1) ovog zakona, bračni drug može steći pravo na porodičnu penziju pod uslovom da imaju zajedničko dete ili da je brak trajao najmanje dve godine. Odredbom člana 19. tačka 1) Zakona, na koju upućuje osporena odredba Zakona, propisano je navršenje 65 godina života, kao jedan od uslova za ostvarivanje prava na starosnu penziju.
Ustavni sud je analizirajući odredbe Ustava Republike Srbije (“Službeni glasniku RS”, broj 98/2006), Konvencije o minimalnoj normi socijalnog obezbeđenja (Konvencija MOR-a broj 102) od 1952. godine, koja je ratifikovana Uredbom Saveznog izvršnog veća, („Službeni list FNRJ” – dodatak broj 1/55), Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima („Službeni list SFRJ”, broj 7/71), Evropske konvencije za zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda („Službeni list SCG – Međunarodni ugovori”, br. 9/03, 5/05 i 7/05 – ispravka i „Službeni glasnik RS – Međunarodni ugovori”, br. 12/10 i 10/15), Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju (“Sl. glasnik RS”, br. 34/2003, 64/2004-US, 84/2004-dr.zakon, 85/2005, 101/2005, 63/2006-US, 5/2009, 107/2009, 30/2010-dr.zakon, 101/2010, 93/2012, 62/2013, 108/2013, 75/2014, 142/2014 i 73/2018), Zakon o zabrani diskriminacije („Službeni glasnik RS”, broj 22/09), Porodični zakon („Službeni glasnik RS”, br. 18/05, 72/11 – dr. zakon i 6/15).
Razmatrajući navod ovlašćenog predlagača da je osporenom odredbom Zakona povređena zabrana diskriminacije po osnovu starosnog doba i time ograničeno pravo na sticanje porodične penzije za jednu kategoriju potencijalnih korisnika, Ustavni sud je pošao od analize pojmova diskriminacije i porodične penzije. Zabrana diskriminacije i načelo jednakosti, kao temeljni elementi zaštite ljudskih prava, inkorporirani su, takođe, u sve ključne međunarodne instrumente kojima se garantuje zaštita ljudskih prava.
Pri razmatranju navoda predlagača, Ustavni sud je imao u vidu i pravna shvatanja Evropskog suda za ljudska prava po pitanju kršenja načela zabrane diskriminacije iz člana 14. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, prema kojima diskriminacija predstavlja različito postupanje, odnosno tretiranje lica u istim ili sličnim situacijama bez objektivnog i razumnog opravdanja, pri čemu nepostojanje objektivnog i razumnog opravdanja znači da razlikovanje u pitanju ne teži legitimnom cilju ili da ne postoji razuman odnos proporcionalnosti između upotrebljenih sredstava i cilja čijoj se realizaciji teži.
Ustavnopravni pojmovi, koje sadrži član 21. Ustava, kao i obaveze koje je Republika Srbija po pitanju zabrane diskriminacije preuzela potvrđenim međunarodnim ugovorima, dodatno su precizirani i definisani Zakonom o zabrani diskriminacije.
Ustavni sud je konstatovao da se ispunjenje dodatnog uslova propisanog osporenom odredbom člana 28a Zakona zahteva samo u slučaju ako je umrli osiguranik, odnosno umrli korisnik penzije u trenutku zaključenja braka navršio 65 godina života, dok se u situaciji kada je umrli osiguranik, odnosno umrli korisnik penzije u trenutku zaključenja braka bio mlađi od 65 godina, primenjuju samo uslovi za ostvarivanje prava udove, odnosno udovca na porodičnu penziju iz čl. 29. i 30. istog Zakona. Ustavni sud je, takođe, konstatovao da se uslov iz osporenog člana 28a Zakona ne vezuje za ostvarivanje starosne, prevremene starosne ili invalidske penzije, već isključivo za godine života u kojima je osiguranik stupio u brak, tj. starosno doba umrlog osiguranika, odnosno korisnika penzije, iz čega dalje proizlazi da nije od značaja da li je umrli supružnik u momentu smrti bio u statusu osiguranika ili korisnika starosne, prevremene starosne ili invalidske penzije, već samo da li je u trenutku zaključenja braka navršio godine života iz člana 19. tačka 1) Zakona, tj. 65 godina života.
Razmatrajući da li je cilj osporene odredbe Zakona legitiman i u skladu sa ustavnim principom jednakosti svih pred Ustavom i zakonom, Ustavni sud je imao u vidu i odgovor zakonodavca u kojem je kao primarni cilj istaknuto sprečavanje zloupotrebe institucije braka i prava na porodičnu penziju, te da su stoga članom 28a Zakona uvedeni dopunski uslovi za ostvarivanje prava na porodičnu penziju.
Ustavni sud je utvrdio da je zakonodavac uvođenjem novih uslova za ostvarenje prava na porodičnu penziju, i to samo u odnosu na situaciju sklapanja braka posle navršene 65. godine života osiguranika, sa obrazloženjem sprečavanja zloupotrebe prava na brak i prava na porodičnu penziju, napustio teren sedes materiae Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju, te time i teren legitimnog cilja. Naime, trajanje braka kao dokaz stvarnog ostvarenja zajednice života supružnika, te posledično i prava koja proističu iz braka, materija su Porodičnog zakona, a ne Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju. Porodičnim zakonom predviđeni su postupci u bračnom sporu, te u slučaju utvrđenja nepostojanja ili ništavosti braka, nestao bi i pravni osnov za ostvarenje prava na porodičnu penziju.
Polazeći od navedenog, Ustavni sud je utvrdio da za postojanje uslova zasnovanog na ličnom svojstvu (starosne dobi) osiguranika, odnosno korisnika penzije, ne postoji objektivno i razumno opravdanje, pri čemu nepostojanje objektivnog i razumnog opravdanja znači da razlikovanje u pitanju ne teži legitimnom cilju i da ne postoji razuman odnos proporcionalnosti između upotrebljenog sredstva i cilja čijoj se realizaciji teži. Naime, prema oceni Ustavnog suda, nema objektivnog i razumnog opravdanja da se osobama, koje u 65. godini života stupaju u brak, nameće dodatno ograničenje u odnosu na prava i obaveze koje proističu iz bračne zajednice.
U konkretnom slučaju, osporenom odredbom Zakona, zbog ličnog svojstva (starosnog doba) umrlog osiguranika, odnosno korisnika penzije, njegov preživeli bračni drug se pri ostvarivanju prava na porodičnu penziju stavlja u nepovoljniji položaj u odnosu na bračnog druga koji je brak zaključio sa licem mlađim od 65 godina starosti, a da pritom za takav različit tretman ne postoji objektivno i razumno opravdanje, s obzirom na to da je protiv zloupotrebe instituta bračne zajednice, iz koga se crpi i pravo bračnog druga na porodičnu penziju, već obezbeđena zakonska zaštita.
Saglasno svemu iznetom, Ustavni sud je utvrdio da osporena odredba člana 28a Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju, u delu koji glasi: „Ako je umrli osiguranik ili umrli korisnik starosne, prevremene starosne penzije ili invalidske penzije u trenutku zaključenja braka navršio godine života iz člana 19. tačka 1) ovog zakona,”, nije u saglasnosti sa Ustavom.
Izvor: Izvod iz propisa i sudske prakse preuzet je iz programa “Propis Soft“, Redakcija Profi Sistem Com-a.
